De zaak Magnitsky: Kremlin-criticus valt van geloof

De documentaires van Kremlin-criticaster Andrei Nekrasov konden tot voor kort rekenen op een warm onthaal in het Westen. Nu hij een film heeft gemaakt die het Kremlin ontlast in de roemruchte Magnitsky-zaak, lijkt het over te zijn met de liefde. Hoe zit dat in Nederland? Waarom vertonen de VPRO en het IDFA de film niet? Dreigt multimiljonair Bill Browder met een rechtszaak?

The Magnitsky Act. Voormalig president Barack Obama tekende eind 2012 deze Amerikaanse wet, vernoemd naar de Russische belastingaccountant Sergei Magnitsky, die in 2009 stierf in een Moskouse gevangenis. Doel van de wet: bestraffing van de personen die verantwoordelijk zijn voor de dood van Magnitsky. Zij mogen de VS niet meer in en hun buitenlandse banktegoeden worden bevroren.
De Russische overheid reageerde met tegenmaatregelen: Achttien Amerikanen die, verantwoordelijk zouden zijn voor misdaden tegen de menselijkheid, mogen Rusland niet meer in. Voorts mogen Amerikanen geen Russische kinderen meer adopteren.

Het ontmoedigde de Canadese overheid niet afgelopen maand met een vergelijkbare wet te komen, The Sergei Magnitsky Law. En mogelijk komt de EU daar nog achteraan.

Hoe is het mogelijk dat de dood van een tot dan toe onbekende Russische belastingaccountant zulke grote gevolgen had voor de betrekkingen tussen Rusland en het Westen?

Het antwoord is simpel. Sergei Magnitsky werkte voor een vermogend man, een Brit van Amerikaanse origine, Bill Browder, die een groot financieel conflict heeft met de Russische staat. Browder is CEO en medeoprichter van wat ooit het grootste buitenlandse investeringsfonds was in Rusland, Hermitage Capital Management (“Hermitage”). In 2005 stelde de Russische politie een onderzoek in naar de fiscale praktijken van Hermitage. In hetzelfde jaar werd het visum van Browder niet verlengd, en moest hij het land verlaten. In 2013 werd hij bij verstek veroordeeld tot negen jaar gevangenisstraf vanwege belastingontduiking en belastingfraude.

Apostel Browder

Sinds zijn gedwongen vertrek uit Rusland ijvert de geplaagde hedgefund manager voor politieke tegenmaatregelen vanuit het Westen. De arrestatie van zijn belastingaccountant Magnitsky en diens daaropvolgende dood in een Moskouse cel kwamen daarbij als een geluk bij een ongeluk. Browder, die tot dan toe zijn imago van koele, berekenende investeringsmanager tegen zich had gehad, greep de kans zich te profileren als mensenrechtenactivist. Niet zijn eigen financiële belangen in Rusland stonden voorop; gerechtigheid voor Magnitsky werd inzet van zijn strijd. Althans, zo deed hij het voorkomen, in zijn vele gesprekken met journalisten, politici en mensenrechtenactivisten.

Acteur die Magnitsky speelt in de gevangenis (still)

Magnitsky was geen natuurlijke dood gestorven, zo vertelde Browder aan iedereen die het maar wilde horen. Magnitsky was doodgeslagen in zijn cel. Magnitsky was ook niet gearresteerd om verhoord te worden door de politie over belastingontduiking. Nee, hij was uit eigener beweging naar de politie gegaan om daar aangifte te doen tegen agenten die documenten zouden hebben gestolen uit het Hermitage-kantoor van Browder, met de bedoeling zichzelf daarmee te verrijken, en de Russische belastingdienst voor 230 miljoen dollar te benadelen. Kortom: Browder was allesbehalve de belastingfraudeur die de Russische autoriteiten van hem hadden gemaakt. Hij was een edelmoedige klokkenluider die opkwam voor de belangen van de Russische belastingbetaler, en dat uiteindelijk moest bekopen met de dood. Magnitsky was gestorven als een martelaar, en Bill Browder was de apostel die de wereld introk om de mensen diens evangelie te verkondigen.

Behind the scenes

Maar toen kwam Andrei Nekrasov. De in het Westen vanwege zijn dissidente films gelauwerde, Russische filmmaker stortte zich op de zaak Magnitsky, zoals hij dat eerder had gedaan op de zaak Litvinenko (de Russische ex-spion Alexander Litvinenko die in 2007 in London overleed als gevolg van een overdosis polonium in zijn lichaam). Nekrasov nam als uitgangspunt voor zijn film over Magnitsky het verhaal van Bill Browder, dat hij liet naspelen door acteurs. De gedramatiseerde scenes uit het verhaal mengde Nekrasov met de interviews die hij daarvoor al had opgenomen met Browder.

Het docudrama zoals Nekrasov dat voor ogen had, pakte echter anders uit. In de eindversie uit 2017 van de documentaire, The Magnitsky Act – Behind the Scenes, is goed terug te zien hoe Nekrasov gedwongen werd van zijn aanvankelijke plan af te stappen, en tot het besluit kwam een andere weg in te slaan.

Nekrasov (rechts) in gesprek met Bill Browder (still)

In het eerste deel van de documentaire zien we de film nog in zijn oorspronkelijke opzet: Nekrasov in gesprek met een zichtbaar op zijn gemak zijnde Bill Browder, en gedramatiseerde fragmenten die het verhaal van Browder illustreren. Maar dan, door anderen die Nekrasov spreekt en originele documenten waar hij op stuit, begint de twijfel toe te slaan. Klopt het verhaal van Bill Browder wel? Nekrasov besluit te gaan graven, en wat eerst nog een docudrama was, mondt uit in een spannende detective. “Not a natural born detective I felt I had no choice than to become one”, horen we Nekrasov zeggen in de voiceover. Gaandeweg vindt Nekrasov steeds meer gaten, tegenstrijdigheden en feitelijke onjuistheden in het relaas van Browder. Als hij deze met Browder wil delen, begint deze hem te mijden, waarschijnlijk omdat hij onraad ruikt. Maar als het Nekrasov uiteindelijk toch lukt hem voor de camera te krijgen barst de bom. Browder beschuldigt Nekrasov van FSB-activiteiten en beent woedend weg uit het interview.

Dreigende rechtszaken

De vertoning van de film van Nekrasov wordt wereldwijd tegengehouden door Browder, en door nabestaanden van Magnitsky. “Alle betrokken financiers, distributeurs en producers ontvangen stapels documenten,” zegt de Noorse producer Torstein Grude. “Met de bedoeling aan te tonen dat er niks klopt van de film en dat ze financieel zullen worden gestraft als ze de film uitbrengen.”

Zelfs het Europees Parlement bezweek voor de intimidatie van Browder cum suis. De documentaire zou daar in april 2016 vertoond worden. Maar minder dan een uur voor aanvang werd de vertoning afgeblazen. „Money is power”, luidde het boze commentaar van de Finse Europarlementariër Heidi Hautala van de Groenen, die de screening had georganiseerd.

Ook het bestuur van Noorse Short Film Festival, dat de film in mei 2016 zou vertonen, koos eieren voor zijn geld.
Geplande uitzendingen van de Frans-Duitse zender Arte en de Duitse zender ZDF werden afgeblazen.
De film is nu alleen nog te zien geweest op een handjevol filmfestivals in Noorwegen, Finland, Zweden, Frankrijk, Duitsland en Rusland. In de VS is de film slechts eenmaal vertoond, voor een zaaltje journalisten en overige belangstellenden in Washington, met na afloop een discussie onder leiding van éminence grise van de Amerikaanse journalistiek Seymour Hersh.
Degenen die verantwoordelijk waren voor de voorstelling in Washington, zouden gearresteerd moeten worden, beklaagde Browder zich ten overstaan van een Amerikaanse senaatscommissie. Het zouden ‘foreign agents’ zijn die dus ook als zodanig behandeld zouden moeten worden. (De Amerikaanse Foreign Agent Registration Act voorziet in gevangenisstraffen oplopend tot vijf jaar).

VPRO en IDFA

Hoe zit het eigenlijk hier in Nederland met het IDFA en de Nederlandse Publieke Omroep? Waarom heeft het IDFA de documentaire niet geprogrammeerd? En waarom is deze nog steeds niet op de Nederlandse tv te zien geweest? Eerdere films van Nekrasov werden wel vertoond.
IDFA-programmeur Martijn te Pas laat weten de film “simpelweg niet sterk genoeg” te vinden. “Wellicht is dat niet zo spannend allemaal, maar het is wel zoals het is”.

Eerder films van Andrei Nekrasov (foto) werden wel in Nederland vertoond, maar zijn docudrama over de zaak Magnitsky niet.

Kremlin-criticus Derk Sauer, die in het bestuur zit van het IDFA, zou geen rol hebben gespeeld bij het bannen van de film van het festival. “Derk zit op afstand”, aldus Te Pas.
De VPRO bevestigt in gesprek te zijn geweest met de producent van de film. “We vonden de film inhoudelijk te ingewikkeld”, laat hoofd documentaire Barbara Truyen weten. “We hebben regelmatig en uitvoerig feedback gegeven om er een duidelijker verhaal van te maken, maar er werd te weinig met onze suggesties gedaan. Dus toen hebben we er van afgezien”

Het laatste halfuur van de film is inderdaad moeilijk te volgen. Dat gaat over de manier waarop Magnitsky voor Hermitage met geld heeft geschoven. Dat is sowieso inhoudelijk heel ingewikkeld, en waarschijnlijk alleen makkelijk te volgen voor financieel experts.
Het eerste anderhalf uur van de film is echter zeer de moeite waard. En zelfs al valt er wat af te dingen op de kwaliteit van de film, deze is te belangrijk om niet vertoond te worden. Nekrasov heeft gedaan wat zoveel anderen voor hem hebben nagelaten: het plaatsen van vraagtekens bij het verhaal van Browder. Deze zijn van groot belang gezien de grote gevolgen die de Magnitsy-zaak heeft gehad voor de betrekkingen tussen Rusland en het Westen.

Ook om een andere reden kan aan de vraagtekens van Nekrasov niet zomaar voorbij worden gegaan: het verhaal van Nekrasov verdient, meer dan welk ander verhaal over Magnitsky ook, het voordeel van de twijfel. Nekrasnov was en is Kremlin-criticus, en hij heeft met deze film zijn reputatie op het spel gezet. Sommigen van zijn anti-Kremlinvrienden hebben zich van hem afgewend of zich zelfs tegen hem gekeerd. En het is nu nog maar de vraag of hij zijn films, zelfs al ze kritisch zijn over de Russische overheid, nog kwijt kan in het Westen.

Regisseur en producer geven echter de moed niet op. “Wij overwegen de film uit te werken tot een tv-serie, met nieuwe onthullingen”, zegt producer Torstein Grude. “Dit vereist echter wel substantiële financiering, en daarvoor is nodig dat een aantal tv-zenders zich committeert aan het project. We zijn er niet zeker van dat dit nog lukt gezien het heersende klimaat.”

Verder lezen:

• Destroying the Magnitsky Myth by Gilbert Doctorow
• How Russia-gate Met the Magnitsky Myth by Robert Parry