Is Zwarte Piet racistisch? Is hij recent? Een negentiende-eeuwse slaaf van de blanke Sinterklaas? Vragen die ons oude Sinterklaasfeest gedurende deze winterzonnewendeperiode lijken te verduisteren.
Mij was het altijd duidelijk dat Zwarte Piet niet racistisch of recent is. Voor mijn boek Zwarte Piet: discriminerend of fascinerend? heb ik literatuuronderzoek gedaan en bronnen geraadpleegd die Sinterklaas noemen (o.a. Schrijnen [1915], Schwabe [1969], De Benoist [1996], Van der Ven, Van de Graft [1978], Grolman [1931] en Farwerck [1970]). De boeken presenteren een rijke wereld van oeroude volksgebruiken. Een aspect dat ze beschrijven is dat van de Europese sinterklaasmaskerades: ommegangen met zwart geschminkte en/of bebaarde sinterklaasbegeleiders, duivelse sinterklaasbegeleiders en allerlei sinterklaastypes.
Nicolaasmaskerades
Ons Sinterklaasfeest wordt ook bij de nicolaasmaskerades ingedeeld. Vroeger waren er allerlei nicolaasmaskerades te vinden in Nederland en België. Er waren ‘Zwarte Sinterklazen’, Klaas in wieve-goed (een onherkenbare travestiefiguur), Sintroms in witte lakens met zwarte Pieters, en op de Waddeneilanden vinden we nog steeds vreemd uitgedoste Klozems en Sundrums, die soms nog zwarte gezichten hebben. In het zestiende- tot en met negentiende-eeuwse Amsterdam waren er ook zwart geschminkte Sunderklazen die de buurten terroriseerden, op zoek naar stoute kinderen.
Duitse sinterklaasbegeleiders zijn donker bebaard, hebben vaak zwarte gezichten, dragen donkere kleren en heten Ruprecht. In de Franse Elzas heten deze figuren Hans Trapp, in Luxemburg Houseker, en in Zwitserland hebben we Schmutzli, die net als onze Zwarte Piet een plunjezak en een roe draagt. Evenals onze vroegere Piet spreekt Schmutzli gebrekkig. De Oostenrijkse Krampussen zijn niet altijd zwart, lijken op duivels en dragen vaak een mand in plaats van een zak, waarin stoute kindertjes gegooid worden. En ze jagen jonge mensen op. Elders heeft ook Sint-Maarten (11 November) zwarte begeleiders, en jagen gemaskerde jonge mannen rond 5 december jongeren op, om hun met roeden al petsend vruchtbaarheid te brengen.
Heidense oorsprong
Indien al deze volksgebruiken een gemeenschappelijke oorsprong hebben – en dat is volgens volkskundigen evident – is het aannemelijk dat de oorspronkelijke Sinterklaasbegeleiders er niet zo negroïde uitzagen als onze uit hen voortgekomen negentiende-eeuwse Afro-Piet. De Nederlandse Piet is in essentie dezelfde figuur als de andere sinterklaasbegeleiders. Zij dragen vaak een roe; zijn vaak zwart of donker geschminkt; rijden net als Sinterklaas vaak op een schimmel; dragen een zak; gooien vruchten en noten (in Nederland snoep en pepernoten); brengen geschenken en maken jonge mensen bang.
Volgens de bronnen duiden deze gebruiken op een heidens bezinksel. Sinterklaas en Zwarte Piet zijn hoogstwaarschijnlijk overblijfselen van de voorchristelijke Germaanse Wodancultus. Het volksgeloof stelt dat Sinterklaas op zijn schimmel over de daken kan vliegen (net als Wodan); hij is een rijzige figuur (net als Wodan); heeft een lange baard (net als Wodan); Sinterklaas en Piet komen ´s nachts door de schoorsteen bij de mensen op bezoek en bij de open haard leggen de mensen wat voer neer voor de schimmel gedurende het nachtelijke Klaasbezoek (dit duidt op een aloud hooioffer voor Wodan en zijn paard). De schoorsteen was voor het huis de verbinding met de andere wereld en Wodan en de gesneuvelden konden zo ´s nachts bij de mensen voedsel en offers komen halen.
Zwarte gezichten
Groepjes mannen – in de literatuur vaak mannenbonden genoemd – brachten hun gemeenschappen vruchtbaarheid en stonden in spiritueel contact met Wodans Wilde Heir. Dit was een dodenleger van gesneuvelde medestrijders die, als bewoners van de Onderwereld, zwarte gezichten hadden gekregen. Hun aanvoerder was Wodan. Tijdens riten dosten de mannen zich uit als hun gesneuvelde dierbaren dus maakten zij ook hun gezichten zwart.
De Kerk probeerde in de Middeleeuwen de hemelse legeraanvoerder Wodan door de heilige Nicolaas (en elders Sint-Maarten) te laten vervangen. Het volksgeloof bleek echter hardnekkig: de schimmel en de zwarte mannen bleven rondwaren. Dus werden Sint-Nicolaas en Sint-Maarten schimmelruiters en kregen de zwarte mannen de identiteit van de duivel, die ook als Piet of Pieter bekend stond.
Elders in Europa bleef men Piet met de duivel en duisternis vergelijken, maar in Nederland kreeg Piet halverwege de negentiende eeuw dit tropische uiterlijk. Kennelijk kon men deze zwarte schim, afkomstig van het heidense verleden, niet anders plaatsen. Dus vergeleken ze de zwarte Piet met een Moor – een voor die tijd prototypische neger, die in zeventiende-eeuwse kleren op veel plaatsen afgebeeld werd in boeken en op winkels.
Zijn de zwarte pieten dus negentiende-eeuws? Ze zijn veel ouder. En de kritiek dan, die zegt dat Zwarte Piet een negentiende-eeuwse slaaf uit Afrika is? Die zegt meer over de beweerders dan over de geschiedenis.
Rassenreductionistische kritiek
De kritiek op Piet is weliswaar modern, maar de argumenten tegen hem zijn bekrompen, oppervlakkig, rassenreductionistisch en getuigen van uitvergrote postkoloniale frustraties. Inderdaad, Zwarte Piet is niet zwart van de schoorsteen. Maar zijn ondergeschiktheid aan Sinterklaas is evenmin ingegeven door racisme. Sommigen stellen aanpassing voor door Piet slechts enkele zwarte roetvegen op het blanke gezicht te geven. Een slechte oplossing voor dit beweerde racisme, want de Zwarte-Pietspelers zouden herkend worden en dus zou de eeuwenoude nicolaasmaskerade daarmee opgedoekt zijn. Kinderen zouden van hun geloof vallen als ze zien wie Piet speelt.
Wat mij betreft blijft Zwarte Piet zoals hij is. Wel zouden de reclamebureaus die hem als soort Moriaantje portretteren, hem met wat minder negroïde uiterlijkheden uit kunnen dossen (geen rode lippen, minder kroezende krullen) en kunnen Zwarte Piet-spelers hem zonder Surinaams accent opvoeren. Maar hij moet wel zwart blijven. Zonder een zwarte Zwarte Piet zouden wij breken met een traditie van vele, vele eeuwen. En laat ons dit feest vrijwaren van moderne, multiculturele frustraties en het in al zijn onbeholpenheid aan onze kinderen overdragen.
Op 8 november 2013 verschijnt bij Uitgeverij Aspekt het boek van Marcel Bas, getiteld Zwarte Piet: discriminerend of fascinerend?. Het draagt als ondertitel Een pleidooi voor de zwarte Zwarte Piet. Hierin wordt de Zwarte Piet-kritiek besproken en weerlegd vanuit een oneigentijds perspectief. Er worden parallellen getrokken met winterzonnewendegebruiken, er komen critici alsook volkskundigen uit het binnen- en buitenland aan bod, de Zwarte Piet-kritiek wordt er weerlegd, en er wordt gezocht naar de oorsprong van de knechtstatus van Piet.
ISBN: 9789461534095
http://www.roepstem.net/zwarte-piet-discriminerend-of-fascinerend.html