Waarom Russisch paspoort voor veel inwoners Donbass van levensbelang is

Rusland krijgt opnieuw felle kritiek uit het Westen. Ditmaal omdat het besloten heeft het voor inwoners van de Volksrepublieken Donetsk en Loegansk gemakkelijker te maken om Russische paspoorten te krijgen. Westerse commentatoren vermoeden vooral geopolitieke motieven, er zijn echter ook humanitaire redenen voor het besluit. Een reisverslag uit 2016 geeft inzicht in de situatie waarmee de bevolking van Donbass te kampen heeft.

Na maanden voorbereiding kondigde het laatste deel van de reis zich aan: de taxirit van de Russische stad Rostov-aan-de-Don naar Donetsk, de hoofdstad van de niet-erkende Volksrepubliek Donetsk. Het spannendste onderdeel van de reis moest echter nog komen: de grensovergang. De angst zat er goed in dat de Russische beveiligingsambtenaar “NJET!” zou zeggen en daarmee in één keer alle moeite te niet zou doen. De grenswacht had deze angst waarschijnlijk opgemerkt en grapte naar zijn collega: “Kijk, ze maken zich zorgen! Rammel maar wat met je handboeien.” De grap brak het ijs. Later pas bleek hoeveel ellende de reis op dat moment werd bespaard.

Glimlach

De reis ging verder, richting Donetsk. Met een glimlach op zijn gezicht legde de taxichauffeur uit in welke situatie hij was beland (en met hem velen anderen) omtrent het terugbetalen van zijn leningen. “Voordat de oorlog begon waren er natuurlijk een boel mensen die leningen hadden afgesloten. Maar nadat de oorlog was begonnen, werden veel banken gesloten.”

De glimlach werd groter en hij zei “Ik wou mijn schulden terugbetalen, maar kon dat niet. Dus op een dag belde de bank en zei dat we onze schulden moesten terugbetalen. Ik legde uit waarom dat niet kon, de bank zei daarop dat ze iemand zouden sturen om het bedrag op te komen halen als ik niet zou betalen.” Hij op zijn beurt gaf zijn adres en zei dat ze welkom waren.

Toen de medewerker het adres had gekregen was hij een tijdje stil, vertelde dat de bank had heroverwogen en besloten had toch niemand te sturen. De hierboven beschreven situatie geeft goed aan in wat voor situatie veel mensen in Donetsk verkeren. Mensen vallen hier constant tussen wal en schip.

Gevangen in eigen land

“In de Sovjet-Unie was het makkelijk om te reizen”, legde een medepassagier ons uit. De vrouw vertelt: “Er waren geen grenscontroles [binnen de USSR] en we konden reizen wanneer we wilden.” Ze benadrukte dat “zij zich niet voelden als Russen, Oekraïners, Wit-Russen of wat dan ook. We waren allemaal deel van een groot land: De Sovjet-Unie.” Dit beeld blijft bestaan tot de dag van vandaag. Haar familie woont overal: in Oekraïne, in Rusland, in Wit-Rusland, waarmee ze nogmaals benadrukt hoe belangrijk het is om naar het buitenland te kunnen reizen.

Op het moment waarop ik dit stuk oorspronkelijk schreef waren er namelijk veel inwoners van de Donbass die in zekere zin gevangen waren in eigen land. Weliswaar waren er door deze niet-erkende landen al paspoorten uitgegeven, maar niemand erkende ze. Om naar het buitenland te reizen is er een Oekraïens paspoort nodig dat aan mensen is verstrekt voor de oorlog. Voor een hele generatie mensen die geen Oekraïense paspoorten hebben is het daarom onmogelijk geworden om naar het buitenland te reizen. Dit veranderde pas in het voorjaar van 2017, toen Poetin per decreet besloot officiële documenten uit de Volksrepublieken Donetsk en Loegansk te erkennen.

De Russische erkenning van documenten uit LNR en DNR*

Voor de verordening waren veel mensen in de Volksrepublieken* afhankelijk van hun Oekraïense paspoorten. Zonder deze paspoorten was het onmogelijk om naar het buitenland te reizen, naar Rusland bijvoorbeeld. Als men niet beschikte over een Oekraïens paspoort omdat men het tijdens de burgeroorlog kwijt was geraakt, kon men de Volksrepublieken niet uit. De afhankelijkheid van een Oekraïens paspoort is zelfs nog groter als men bedenkt dat veel mensen er voor kiezen via Russisch territorium naar door Oekraïne gecontroleerd territorium te reizen. Evgenia van Amerongen, een manager die werkt voor een busbedrijf, legt de moeilijkheden uit:

“Men moet de oversteek maken via de scheidingslijn (tussen Donbass en Oekraïne – SB). De oversteek verloopt via een controlepost van de DNR/LNR en Oekraïne. Al deze controleposten bevinden zich in ‘instabiele gebieden’. Bijvoorbeeld Zaitsevo, Marinka, Stantisija Luganskaya.” Van Amerongen vervolgt: “Omdat veel mensen hun leven niet willen riskeren, kiezen ze ervoor te reizen via Rusland en dus hebben ze een Oekraïens reisdocument nodig. De situatie is veranderd nu de Russische Federatie besloten heeft paspoorten uit Donbass te erkennen. Inwoners van Donbass kunnen zelfs zonder visum naar Rusland reizen.”

Trouwaktes, diploma’s

De problemen beperken zich echter niet tot reisdocumenten. Ook andere officiële documenten uit de Donbass worden niet erkend. Te denken is aan trouw- en scheidingsaktes. Een soortgelijke situatie bestaat onder studenten. Voor het presidentiële decreet waren studenten die studeerden in Loegansk of Donetsk er nooit van verzekerd of de graad waarvoor zij leerden ooit iets waard zou zijn. Slechts recentelijk heeft het ministerie van Onderwijs van de Russische Federatie tijdelijke diploma’s uit de Volksrepublieken erkend.

Maar deze maatregel gaf studenten nog geen duidelijkheid of de diploma’s ook het volgende jaar nog erkend zouden zijn. “Voorheen waren onderwijscertificaten erkend door Russische universiteiten, op grond van een verordening van het ministerie van Onderwijs” legt Sana Samoylenko, een student aan de Universiteit van Loegansk uit. “De verordening was ondertekend voor een jaar, dus ieder komend jaar zou het ministerie van Onderwijs het moeten vernieuwen.” De nieuwe verordening haalt deze twijfel weg. Samoylenko: “Nu zijn studenten ervan verzekerd dat hun certificaten worden geaccepteerd, zonder de angst dat de vorige verordening van het ministerie van Onderwijs niet zou worden verlengd.”

Verder maakte het decreet van 2017 het mogelijk om voertuigregistratie uit de Volksrepublieken te accepteren in Rusland.

“Elena”

Met het geluid van een koffiezetapparaat op de achtergrond begonnen we ons eerste interview met Elena (pseudoniem), een journaliste die werkt voor een groot Russisch persbureau. Sinds het begin van het conflict werkt ze als journaliste in haar geboortestreek: de Donbass. Na de gebruikelijke inleidende vragen vroegen wij haar de voor de hand liggende vraag over persvrijheid in het rebellengebied: Waarom durf je je gezicht niet op camera te laten zien?

“In Oekraïne wonen mijn naaste verwanten”, antwoord ze. “Ik ben gewoon bang dat als ik mijn gezicht laat zien en mensen deze reportage zien, dat mijn familie problemen zal krijgen. Ze kunnen worden opgeroepen door de SBU (Oekraïense veiligheidsdienst) en worden verhoord. Ik wil niet dat zij vanwege mijn werk in problemen komen.” Het is echter niet de enige reden waarom Elena liever anoniem blijft. Ze is namelijk nog steeds burger van Oekraïne. “Ik zou graag willen reizen naar Oekraïne en niet dat ze mij vasthouden en zeggen, hier, we hebben een [strafwet]artikel bedacht over separatisme en terrorisme en dat ze mij daarna opsluiten.”

Intimidatie van journalisten

“Er zijn veel voorbeelden”, vertelt Elena over journalisten die werken in Donbass maar problemen hebben in Oekraïens gebied. “Er is in Oekraïne een website genaamd ‘Mirotvorjets’. Ze publiceren alle informatie over journalisten en hun verwanten met paspoorten, geboortedata. En mensen die daar familie hebben worden door hen onder druk te zetten naar Oekraïne gelokt, zodat ze hen gevangen kunnen zetten.”

Deze situatie gaat trouwens niet alleen op voor journalisten, maar ook voor soldaten in de volksmilitie (het de facto-leger van LNR en DNR) en zelfs voor lokale ambtenaren. Reizen naar Oekraïne om daar bijvoorbeeld een nieuw Oekraïens paspoort aan te vragen zit er om die reden voor veel inwoners van Oost-Oekraïne niet in.**

* In Rusland wordt doorgaans verwezen naar de DNR en LNR in officiële taal als ‘Bepaalde gebieden in de oblasten Donetsk en Loegansk’.

** Overigens hebben niet alleen lokale bewoners problemen met het reizen van en naar Oost-Oekraïne. Ook journalisten wordt het niet makkelijk gemaakt om naar de DNR en LNR te reizen. Een goed voorbeeld is dat van Oxana Chelysheva, een journalist die in ballingschap leeft uit angst om terug te keren naar Rusland, haar geboorteland. Daar het niet mogelijk was via Rusland te reizen moest ze de Oekraïne-route nemen. In ieder geval had ik verwacht dat een Russische dissidente doorgang zou worden gegeven naar rebellengebied door een land dat zo worstelt met ‘Russische agressie’, toch schrijft ze ironisch: “Terwijl ik in Donetsk had kunnen zijn, reisden alle westerse journalisten via de Russische Federatie.”