Waarom het liberalisme faalde

Recent werd er een boek onder mijn aandacht gebracht. De auteur was een Amerikaan dus ik was niet meteen geïnteresseerd. Zoals u misschien wel weet zijn veel van de teksten uit Amerika intellectueel een beetje pover en bovendien zeer sterk onderhevig aan de politieke kleur van de schrijver. Lees iets van een Republikein en er zal te lezen zijn dat alles de schuld is van de Democraten. Iets van een Democratische schrijver zal beweren dat alles de schuld is van de Republikeinen. Ik vond een podcast van de auteur, professor Patrick Deneen, op de website van Yale University Press en mijn interesse steeg omdat deze auteur over de genoemde schaduwen lijkt heen te springen. Omdat ik ver in het leven ben gekomen door het aannemen van goed advies kocht ik het boek en las ik het in één adem uit.

Het boet heet Why Liberalism Failed en wat mij direct opviel bij het lezen was de erudiete beschrijving van het liberalisme. De schrijver realiseert zich als Amerikaan dat liberalisme niet een heel specifiek geformuleerde set van politieke wensen en juridische verdediging van rechten is, nee, het is een fenomeen dat door twee revoluties de hele wereld wil veranderen. De eerste revolutie is volgens Deneen antropologisch individualisme en de voluntaristische opvatting van ‘keuze’. De tweede revolutie is de scheiding van de mens en zijn natuur en zeker ook het kiezen van de oppositie tegen die natuur. Liberalisme verwerpt volgens Deneen de meer katholieke/antieke opvatting van vrijheid, namelijk dat vrijheid begint wanneer een mens zijn primaire instinct heeft overwonnen. Liberalisme begrijpt vrijheid als iets dat ten volle kan worden gebruikt wanneer het niet gehinderd kan worden door positief recht. Liberalisme is ten diepste de opvatting dat mensen in hun natuurlijke staat het beste in staat zijn zichzelf te vormen en zelf keuzes te maken.

Deze opvatting van liberalisme springt inderdaad over de partijpolitiek heen. Liberalisme kent zijn eigen tegenstanders. Zowel van rechts, zoals Nietzsche, Schmitt en katholieke traditionalisten. En van links, zoals Marx en zijn volgelingen, Foucault, en de Frankfurter Schule. Geen van deze tegenstanders is het gelukt het liberalisme klein te krijgen. Toch hoeven de tegenstanders van het liberalisme volgens Deneen niet te treuren. Het liberalisme is volgens hem zichzelf namelijk aan het kapotmaken door zijn succes en in het verlengde van dit succes het manifesteren van de interne tegenstrijdigheden van het liberalisme.

Volgens Deneen zijn veel van de eigenschappen van de moderne wereld een typisch product van het liberalisme. Het liberalisme creëert een soort mens. In het verlengde van de zoektocht naar (keuze)vrijheid krijgt de inwoner van een liberale staat steeds meer keuze aangereikt. Miljarden op miljarden keuzes. Die keuzes vereisen (a) een grote markt vol met grote bedrijven die producten aanbieden en (b) een grote overheid die alles kan en moet reguleren. Waar het communisme faalde in het maken van de ‘Sovjet-mens’, slaagt het liberalisme er wel gedeeltelijk in de ziel een beetje te (her)vormen.

Dit heeft echter tot gevolg dat de gemiddelde inwoner van een liberale staat het gevoel krijgt, ondanks de miljarden op miljarden keuzes die er gemaakt kunnen worden, dat de wereld uit zijn controle glipt. De bedrijven zijn zo groot dat die buiten elke macht van elke enkele consument zijn. De politici waar die consument tijdens de verkiezingen op mag stemmen behoren tot een andere sociale klasse. Ver weg van de normale woonwijk. Een gevoel van onmacht heeft deze burger inderdaad gezien het succes van Donald Trump en (dichter bij huis) Forum voor Democratie. Dit is geen toeval dat deze mensen opkomen en zeker niet alleen omdat wat die mensen handig zijn in politiek bedrijven. Dit is volgens Deneen een integraal onderdeel van de laatste fase van het liberalisme.

Deneen beperkt zicht niet tot politiek. In een liberale staat met een liberale economie verandert de economie in een gevecht van iedereen tegen iedereen om de absolute top te halen, want er wordt de mensen (onterecht) wijs gemaakt dat iedereen die top kan halen. Uiteraard kan alleen de meest competente de top halen, en dit creëert een zekere mentaliteit en niet de meest fraaie. Iedereen probeert ook de absolute top te halen ten koste van alles, inclusief mede-menselijkheid, omdat het afvoerputje van de mislukking oneindig groot is. Diegenen die de top halen kunnen zich door multinationals, ministeries en de semi-overheid voor 6-700 euro (en meer) per dag laten inhuren. Deze mensen vormen de nieuwe aristocratie.

Wie de top niet haalt woont in de meest aftandse achterbuurten waar hij of zij ook niet meer terecht kan met zijn eigen moedertaal door de massamigratie van goedkope arbeid ten dienste van grote bedrijven.

Het liberalisme verkocht dit door te stellen dat succes niet meer door geboorte wordt bepaald zoals in het aristocratische systeem, maar door een meritocratisch geheel. Wat inspanning beloont. Dat is natuurlijk maar een hele schrale troost voor de grote massa aan mensen met een normaal baantje als administratief medewerker of iets van dien aard. Zo’n persoon heeft niets aan zulke abstracties. Dit voegt toe aan het gevoel van onmacht.

Deneen wordt nog interessanter wanneer hij het heeft over de scheiding van de mens van zijn natuur. Deneen citeert Solzjenitsyn wanneer hij liberalisme in de rol van anticultuur bespreekt. Met Solzjenitsyn is Deneen van mening dat elke zelfbeheersing in een liberale maatschappij uit den boze is. Als ik mij vandaag vrouw voel, wie houdt mij tegen dan mijzelf als man vrouw te voelen? Cultuurmarxisme als logisch onderdeel van laat-liberalisme? Deneen suggereert het.

Het boek Why Liberalism Failed is geschreven in helder Engels, maar vereist voor de lezer wel wat voorkennis van filosofie. Klinken de namen Descartes, Hobbes, Bacon, Spinoza, Locke, Stuart Mill en Machiavelli u niet bekend in de oren? Lees eerst iets van en over deze personen. Voor de rest is Why Liberalism Failed een uitstekend en provocatief boek om te lezen. Ongeacht de politieke kleur van de lezer zelf.

N.a.v. Patrick Deneen, Why Liberalism Failed (Yale University Press: New Haven CT, 2018) 248 pagina’s, hardcover.