Poetin was volkenrechtelijk verplicht de afscheiding van de Krim te ondersteunen

De Krim is niet door Rusland geannexeerd, maar heeft zich van de Oekraïne afgescheiden om zich vervolgens bij de Russische Federatie aan te sluiten. De Russische regering was volkenrechtelijk verplicht deze afscheiding te ondersteunen. Dat stelt de Duitse rechtsgeleerde em. prof. dr. Karl Albrecht Schachtschneider, onder andere bekend van zijn rechtszaken om grondwettelijke bezwaren tegen diverse Europese verdragen aan te prangen. Hier volgt een lezing van Schachtschneider.

In de strijd om de Krim verwijt men Rusland en zijn president Vladimir Poetin een – openlijke of heimelijke – met het volkenrecht strijdige inzet van soldaten. Rusland zou de Krim geannexeerd hebben, zo meent zelfs Bondskanselier Merkel. Dat overtuigt echter niet. Ze is slecht op de hoogte. De verwijten lijken de sancties, zo niet de ‘indirecte’ agressie van de westelijke bondgenootschappen NAVO en Europese Unie (EU), tegen het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS), in het bijzonder tegen de Russische Federatie, te moeten rechtvaardigen of ten minste legitimeren.

De feiten zijn in het publieke discours slechts verwrongen bekend. Ook ik ben op de algemeen toegankelijke informatie aangewezen. Maar wie zich over dit conflict uitlaat, moet proberen de feiten van de propaganda – die de meeste media over de gebeurtenissen in Oekraïne verspreiden – te onderscheiden. Daarbij kunnen de inschatting van de belangen en de kennis van de volkenrechtelijke situatie behulpzaam zijn.

Uitbreiding NAVO en EU

De NAVO, aangevoerd door de Verenigde Staten van Amerika, wil zich naar het oosten tot aan de grens van Rusland uitbreiden. Dat is een wezenlijk doel van de voortdurende uitbreiding van de EU, de economische en politieke basis van het Europese deel van de NAVO. De EU kan als statenbond, zo niet bondsstaat, door enkele leiders gedomineerd, gemakkelijker door de VS en haar diensten tot een gemeenschappelijke politiek verplicht worden dan de individuele staten. Niet alle lidstaten van de EU behoren tot de NAVO, te denken valt aan de fragiele zo niet achterhaalde formele neutraliteit van Oostenrijk, Zweden en Finland. Wanneer de Oekraïne echter tot de NAVO zou behoren, zoals de VS dat willen, wordt ze – tenminste potentieel – een standplaats van tegen Rusland en het GOS gerichte wapens.

Met de staatsgreep in Oekraïne is het reeds gelukt dit land uit het GOS los te breken. Dat gaat in tegen de veiligheidsbelangen van de Russische Federatie en het GOS. Rusland heeft, nadat het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en het Warschaupact de uitbreiding van de NAVO naar het oosten mogelijk maakte, het lidmaatschap van het verenigde Duitsland in de NAVO al geaccepteerd. Dat was een verandering van de wereldpolitieke situatie. De weliswaar niet in een verdrag vastgelegde toezegging, dat de NAVO zich niet verder naar het oosten uit zou breiden, heeft het Westen niet gehouden. Wanneer een bondgenootschap, zeker een militair bondgenootschap als de NAVO, te machtig wordt, wordt het tot een bedreiging voor andere staten en boet zijn rechtvaardiging met het oog op de vrijheid in.

Het Russische belang bij de Krim

De Oekraïne was een deel van Rusland en van de Sovjet-Unie. Ze behoorde ook als lid van het GOS nog tot de invloedssfeer van Rusland, heeft zich echter in toenemende mate naar het Westen gekeerd en wil zo snel mogelijk lid worden van de EU. De Krim bevindt zich in een bijzondere situatie. Ze heeft met grote meerderheid voor afscheiding van de Oekraïne en voor de opname in de Russische Federatie gestemd. Deze heeft haar opgenomen. Rusland kan de Krim om historische redenen en temeer om geostrategische en militaire redenen niet laten schieten.

Tot de Krim behoort de traditionele haven van de Russische Zwarte Zeevloot, Sebastopol. De Zwarte Zee is de toegang van Rusland, via de Bosporus, tot de Middellandse Zee. Iedereen weet dat Rusland de Krim niet opgeven kan en zal, wanneer het een grootmacht wil zijn en blijven. Zodoende heeft Rusland zijn gebruiksrechten voor deze haven voor decennia per verdrag proberen te verzekeren. Evident een weinig zekere basis voor existentiële Russische belangen. Het Westen neemt de door de opname van de Krim in de Russische Federatie geschapen realiteit als voldongen feit aan en accepteert het Russische belang bij de Krim, de Oekraïne niet. Deze is echter niet in staat om de nieuwe situatie te veranderen.

De kritiek van het Westen stelt het resultaat van het referendum niet ter discussie. Een militaire interventie zou niet alleen een vergrijp tegen het volkenrecht zijn, maar ook het einde van de wereldvrede en het gevaar dat grote delen van Europa ten onder gaan inhouden. Het Westen wil omwille van de verdere ontwikkeling met zijn kritiek en zijn sancties genoemde speldenprikjes positie betrekken.

Staatsgreep in Oekraïne

Het Westen heeft de staatsgreep in Oekraïne bevorderd, zo niet aangestuurd. Dat waren zware vergrijpen tegen de interne en externe soevereiniteit van de Oekraïne. Dat de ‘Maidan’ in wezenlijk opzicht niet door de Oekraïense burgers werd aangedreven is evident. Het Westen heeft de bewezen methode van de staatsgreep ingezet, de zogenaamde kleurenrevolutie, zoals die al eerder door het Westen gebruikt is, maar ook door andere machten zoals vroeger de Sovjet-Unie. De etnische tegenstellingen tussen Russen en Oekraïners, maar ook het evident corrupte regeringssysteem konden benut worden voor de staatsgreep. Er bestaat weinig twijfel aan dat het Westen ‘subversief’, zoals het volkenrecht dat noemt, geïntervenieerd heeft, om een voor hem aangename regering te krijgen die bereid is de Oekraïne de EU en op enig moment ook de NAVO in te leiden.

De mislukte missie van de ministers van Buitenlandse Zaken van Frankrijk, Polen en Duitsland, die tot een vreedzaam aftreden van de president van de Oekraïne, nieuwe presidentsverkiezingen en een terugkeer naar de grondwet van 2004 had moeten leiden, was hoe dan ook moeilijk te verenigen met de bestaande grondwet van de Oekraïne en de soevereiniteit van het land, en de breuk van de opstandelingen met deze overeenkomst van 21 februari 2014 en hun gewelddadige overname van de macht al zeker niet. Daarbij werd de deling van het land op de koop toe genomen, ook door de westerse onderhandelaars.

Bedreiging

De Oekraïne-politiek van het Westen is ongeacht alle soevereiniteit van Oekraïne een bedreiging voor Rusland. Het Westen heeft de soevereiniteit van de Oekraïne geenszins gerespecteerd. De maatregelen van Rusland ter bescherming van zijn rechtmatige vlootsteunpunt werden vereist door de toenemend agressieve houding van het Westen tegen zijn existentiële belangen. Ze zijn proportioneel en dienen de verdediging van de Russische Federatie, maar ook van Russische staatsburgers en etnisch Russische Oekraïners. Een schending van het volkenrecht zijn ze niet, van een annexatie van de Krim is al helemaal geen sprake. Ze zijn gerechtvaardigd door het recht op zelfverdediging, die het recht op preventieve zelfverdediging insluit, wanneer dit met milde middelen gebeurt, door de bewoners van het gebied gewenst wordt, omdat deze zich duidelijk bij de staat die haar secessie ondersteunt aan willen sluiten.

Daarbij zijn het hulpverzoek van de gekozen maar afgezette president en de verklaarde en door de grote meerderheid van de bevolking ondersteunde wil tot secessie van de Krim volkenrechtelijk van aanzienlijk gewicht. Van nog groter gewicht is dat de overgangsregering van de Oekraïne, wier machtsuitoefening als zodanig geen legaliteit had, ondersteund door het revolutionaire parlement van Oekraïne en het Westen, het secessiereferendum van de Krim illegaal verklaard heeft en desnoods met geweld (mobilisering) wilde tegenhouden en het niet erkend. Dit versterkt de legaliteit van de Russische inspanningen om de Krim te beschermen zodat er een ongestoorde stemming plaats kon vinden.

Bescherming

Naar overwegende opvatting van de volkenrechtsdeskundigen hebben staten het recht hun staatsburgers, desnoods met geweld, met een beperkte interventie te behoeden voor bedreigingen voor lijf en leven. Dit recht wordt voortdurend uitgeoefend en is als voorheen binnen de grenzen van de proportionaliteit gewoonterechtelijk erkend. Een bedreiging die om bescherming voor de Russen op de Krim en alle bewoners van de Krim, die door het referendum in zekere zin weer Russen wilden worden, vroeg, waren zonder twijfel de krachten die de staatsgreep in Oekraïne hebben doorgevoerd, in het bijzonder de delinquenten die op het Maidan gemoord hebben. De president van de Russische Federatie, Vladimir Poetin, heeft zich op deze beschermplicht beroepen. Deze wordt ook door westelijke staten voortdurend gepraktiseerd, dikwijls slechts als voorwendsel.

Boedapester Memorandum

Het Boedapester Memorandum van 1994, waarin de VS, Rusland, Groot-Brittannië en anderen de Oekraïne als tegenprestatie voor het opgeven van kernwapens verzekeren haar soevereiniteit en de bestaande grenzen alsmede haar politieke en economische onafhankelijkheid te respecteren en in het geval van een nucleaire aanval op het land onmiddellijk maatregelen van de VN Veiligheidsraad te nemen, is door de secessie van de Krim en haar opname in de Russische Federatie niet geschonden. Dit memorandum heft immers het zelfbestemmingsrecht van de burgers van de Krim niet op. Het kan ook door volkenrechtelijke verdragen niet opgeheven worden, omdat het de vrijheid van de burger is. Deze staat niet ter beschikking van de politiek. Ze is met de mens geboren.

Milde middelen

In termen van een Großraumpolitik van de wereldmachten heeft Rusland met milde middelen een ingreep van de VS in zijn traditionele invloedssfeer afgeweerd, en ook slechts beperkt, namelijk de inlijving van de Krim in de EU en later de NAVO. De onnadenkende uitbreidingspolitiek van de EU en de zeer doordachte geostrategie van de VS hebben een oorlogsgevaar opgeroepen. De VS handelen vanuit de aanname van hun militaire superioriteit en zonder rekening te houden met de gevolgen van een eventuele kernoorlog voor Europa. De EU laat zich in niet te bevatten naïveteit van haar politieke klassen voor het Atlantische karretje spannen.

Men denke aan de Cuba-crisis in 1962, waarin John F. Kennedy met een militaire zeeblokkade de stationering van sovjet-raketten op Cuba heeft tegengehouden. Niemand in het Westen heeft deze blokkade bekritiseert als zou het een schending van het volkenrecht geweest zijn. Europa zou om geostrategische, economische en historische redenen zich in moeten spannen voor een zo goed mogelijke verhouding met Rusland.

Verbod op secessie

Kern van de westerse kritiek op de politiek van de Krim om zich van de Oekraïne onafhankelijk te maken en lid van de Russische Federatie te worden, is de leer dat de afscheiding van een staatsdeel van een staat ‘illegaal’ is. Vooral daaruit wordt geconcludeerd dat het een schending van het volkenrecht zou zijn, dat Rusland de Krim in haar onafhankelijkheidspolitiek ondersteund heeft.

Het verbod op secessie is in ieder geval de overwegende opvatting in de weinig vrijheidsgezinde Duitse staatsrechtsleer, die men in de Duitse politiek zich eigen heeft gemaakt. Deze leer is echter onjuist. Ze leert de staat als ongenaakbaar politiek construct, dat met alle middelen van de staat in stand gehouden mag en moet worden, zelfs door interventie van andere staten. Alleen al de geschiedenis van de staten tot in de huidige ontwikkelingen weerspreekt deze staatsleer.

Zelfbeschikkingsrecht

Niet de staten zijn soeverein, zoals het staatsrechtelijke positivisme van de 19e eeuw geleerd en gepraktiseerd heeft en zoals dat nog heden ten dage door de meesten en met rampzalige gevolgen geleerd wordt, maar de mensen als burgers. De staten zijn organisaties van de burgers, door middel waarvan zijn hun gemeenschappelijke goed proberen te realiseren. De centrale figuren van de politiek zijn de mensen, wier belangrijkste recht hun politieke vrijheid is, de kern van hun waarde. Daaruit komt het zelfbeschikkingsrecht van de volken voort.

Het is, om met Rousseau te spreken, het sociale contract dat een volk maakt. Er kunnen steeds weer nieuwe volken tot stand komen, grotere door staatsvorming, ook bondsstaten, en kleinere door afscheiding van volksdelen tot nieuwe staten. Dat behoort tot het zelfbeschikkingsrecht van de volken, de kern van het charter van de Verenigde Naties. Dit recht beschermt de vrijheid van de mensen, niet specifiek het voortbestaan van staten.

Grondwet Oekraïne

Zelfs een grondwet, zoals die van Oekraïne, die een eenheidsstaat constitueert en een secessie niet voorziet, kan een secessie van een deel van het volk niet ontzeggen. De vestiging van een staat is een act van vrijheid en daarmee van de soevereiniteit van de mensen die samenleven. Niet staten zijn soeverein, maar mensen. Staten staan in dienst van de verwerkelijking van de vrijheid, naar binnen en naar buiten. Er zijn geen eeuwige staten en er is geen recht van staten en al zeker niet van staatsorganen om hun bestaan tegen de mensen en burgers, tegen het recht, door te zetten, zelfs met wapengeweld.

Er is veeleer een plicht van de mensen om in recht met elkaar te leven en de rechtsstaat door een organisatie, een staat, te verzekeren, het natuurlijke recht op een burgerlijke constitutie die vrijheid en eigendom veilig stelt. Ook de vrijstaat Beieren is bevoegd zich van de Bondsrepubliek Duitsland af te scheiden, in ieder geval in een existentiële situatie, en ofwel als zelfstandige staat verder te leven dan wel zich bijvoorbeeld met de Zwitserland of Oostenrijk tot een bondsstaat te verbinden.

Staatsrechtelijk positivisme

Het staatsrechtelijke positivisme heeft de staat als een rechtspersoon als een mens gedogmatiseerd, zo niet met Hegel vergoddelijkt. Zijn voortbestaan geldt als ongenaakbaar. Met het recht dat, bevestigd door art. 1 van de Universele Verklaring  van de Rechten van de Mens, met de mens geboren is, is dat moeilijk verenigbaar. Meer dan een organisatie van mensen en burgers door middel waarvan zij hun gemeenschappelijk goed, en dat is in de eerste plaats het recht, verwerkelijken, is de staat niet. De mensen hebben de vrijheid zich de organisatie genaamd staat te scheppen die het beste met hun goed overeenkomt, wanneer dit andere mensen ten minste niet schaadt, dat wil zeggen, zo goed mogelijk het recht realiseren kan.

Men leeft echter met andere mensen samen, veel mensen. Daarom moet ieder zich bij de vormgeving van het gezamenlijke leven verbinden met de mensen die in bijzonder zin bij elkaar horen. Daarbij moet de territoriale eenheid het basisprincipe zijn. Voor haar moet de vrede gegarandeerd zijn. Niet geweld kan staten rechtens creëren en in stand houden, doch slechts de moraal van de mensen, hun praktische rede. Die is dan ook plicht. Aangezien consensus van allen niet verwacht kan worden, is de meerderheidsregel maatgevend. De vrijheidsgezinde logica is het zelfbeschikkingsrecht niet van het op dat moment geldende staatsvolk van een staat, maar dat van de mensen, die in een gebied samenleven en willen samenleven. Volken kunnen zich zodoende steeds opnieuw constitueren; want het zijn gemeenschapswezens van burgers.

Afscheidingsproces

Dergelijk beleid moet aan het rechtsbeginsel voldoen. Dit gebiedt dat een vreedzaam en vrij samenleven van de mensen intern en extern gegarandeerd wordt. Zo moet een bijzonder samenhangend gebied tot secessie komen, aangezien geen twee staten op één gebied concurrerend staatsgezag uit kunnen oefenen. De bijzonderheid kan uit verscheidene gronden voortkomen, zoals daar zijn religieuze, etnische, historische, talige en economische. Er moet een aanzienlijke meerderheid van het afscheidende gebied voor de secessie stemmen, zodat er niet een substantieel deel van de burgers in kwestie der rest in een ongewenste statelijkheid dwingt. Omgekeerd is er geen recht van de minderheid om de meerderheid in een staat te dwingen, waarin de meerderheid niet of niet meer leven wil. Dat is een kwestie van zelfbeschikking, van vrijheid. De afwijkende minderheid moet het recht hebben om ofwel in de zich afscheidende staat te blijven dan wel deze te verlaten, het ius emigrandi, om bij voortduring samen te leven met de burgers in de rompstaat.

De oude staat is vanwege het zelfbeschikkingsrecht van de volken verplicht het afscheidingsproces vreedzaam vorm te geven. Hij mag deze niet proberen tegen te houden, in geen geval met wapengeweld. Een referendum van de burgers van het staatsdeel in kwestie is onontbeerlijk.

Het spreekt voor zich, dat een dergelijk ingrijpende werkwijze tot spanningen en meningsverschillen leidt, temeer wanneer ze met existentiële geopolitieke belangen, ook van derde staten, samenhangt.

Eigen weg

De Krim had en heeft als Autonome Republiek, voornamelijk door etnische Russen bewoond, eeuwenlang Russisch, het volste recht haar eigen weg te gaan  en zich van de Oekraïne af te scheiden. De Oekraïner  Nikita Chroesjtsjov heeft de Krim in 1954 aan de Oekraïne toegewezen onder de aanname dat de Sovjet-Unie voor altijd zou bestaan. In 1993 heeft het Russische parlement Sebastopol tot een Russische stad op vreemd territorium, een soort enclave, verklaard. De verdragen tussen Rusland en de Oekraïne van 1997 en 2010 hebben de status veranderd, niet om de invloed van Rusland te verminderen. Pas de nieuwe politiek van Oekraïne onder westerse invloed heeft geprobeerd Sebastopol tot staatsgebied van de Oekraïne onder onbeperkte Oekraïense soevereiniteit te maken.

Vrije wilsbepaling

Het referendum is de juiste werkwijze om de status van de Krim te bepalen. Een vrije wilsbepaling van de burgers van de Krim moet daarbij gegarandeerd zijn. Daaraan bestaat tot nu toe geen twijfel. Van de waarneming door de OVSE, hoe bevredigend ook, hangt de rechtmatigheid van het referendum geenszins af.

De secessie van de Krim stelt de vrede in de regio veilig, wanneer de Oekraïne zich naar het Westen keert en het lidmaatschap van de EU nastreeft. Deze wordt haar zelfs opgedrongen. Tot haar verdragsorde behoort zoals bekend ook een Gemeenschappelijk Veiligheids- en Defensiebeleid, onafhankelijk van het NAVO-lidmaatschap. Iedere lidstaat van de EU is in deze defensiegemeenschap opgenomen, of hij zich nou neutraal noemt of niet.

Economische sancties

Economische sancties tegen de Russische Federatie zijn niet alleen onrechtvaardig, omdat het te hulp schieten van Rusland bij het afscheidingsproces van de Krim niet illegaal was, ze zijn ook onproductief. De sancties schaden niet alleen Rusland, maar ook de EU, en Duitsland in het bijzonder. Ze beschadigen vooral het sinds het einde van de Koude Oorlog moeizaam gewonnen wederzijdse vertrouwen. Het is ronduit belachelijk wanneer Duitsland de Russische beer waarschuwt en zowaar deze zwaar bewapende kernmacht dreigt.

Op de bescherming van de VS moet Duitsland als het existentieel wordt niet rekenen. De aangewezen weg naar een goed samenleven met Rusland zou het betrekken van deze Europese staat in de Europese gemeenschap zijn. Dat zou de EU fundamenteel veranderen. Het verenigde Europa zou een verbond van soevereine staten worden, die met democratie en rechtsstaat de vrijheid van de burgers garandeert, een Europa van Staten. Een Krimoorlog zou dan zo goed als uitgesloten zijn.