Napoleon verenigde het Europese continent tegen de Britse dominantie, Rusland brak hem op

Zonder substantiële inzichten ging dit jaar de geboortedag van Napoleon Bonaparte (Ajaccio, 15 augustus 1769) aan een groot deel van het Nederlandse publiek voorbij. Dat is jammer, want zeker nu we in een verdere verwikkeling raken met de Europese Unie en er vanuit een centraal gezag buiten het land veel beleid komt, vormt een dergelijk moment een goede aanleiding om in de geschiedenis te duiken. Over hoe al eerder werd geprobeerd een Europese politiek vorm te geven en op welke wijze dit gebeurde.

Napoleon Bonaparte was generaal en later keizer van Frankrijk en heeft zo’n 15 jaren lang met het land een groot deel van Europa bestuurd. De Franse staatsman heeft ook in Nederland een aantal blijvende veranderingen gebracht, denk maar aan het verplicht laten registreren van een officiële achternaam, of het invoeren van de Code Napoleon met als onderdelen het burgerlijk wetboek (1806), het wetboek van koophandel (1807), de strafvordering (1808) en het wetboek van strafrecht (1810). Daarnaast is wellicht nog wel bekender de invoering van het metrisch stelsel, waarbij eenheden als kilo (bij gewicht) en meter (bij lengte) de standaard werden.

Dat was allemaal niet uit altruïsme, maar er zat beleid achter. Dat beleid richtte zich op het Europese continent en stond in dienst van Frankrijk onder leiding van Napoleon Bonaparte. Dit is bekend geworden als Napoleons continentale politiek en bestond ruwweg uit twee onderdelen, namelijk de continentale blokkade (blocus continental) en het continentale stelsel (système continental). We maken een korte gang door deze politieke ontwikkelingen in het Europa van Napoleon Bonaparte.

Aanloop

In het begin van de 19^e eeuw was Frankrijk onder Napoleon Bonaparte dé sterke macht op het Europese vasteland, vooral middels economische ruzies en veroveringen kwam het in de loop van 1803 in constant conflict met Groot-Brittannië. Beide landen zagen elkaar als grootste tegenstander en hadden alle twee een sterke economie met veel industrie. Het kwam tot een botsing die naast militair ook een sterk economisch karakter had.

Omdat uit de onderhandelingen tussen de landen voor Frankrijk geen goede resultaten kwamen en oorlog vanwege de sterke Britse vloot niet als heel verstandig werd gezien, dacht men na over de verschillende mogelijkheden om Groot-Brittannië economisch te verzwakken en zo op de knieën te dwingen met het oog op nieuwe onderhandelingen met een voor Frankrijk gunstiger uitkomst. Zo kwam er het idee van een brede strijd tegen het Brits handelsimperialisme.

Er werd daarnaast door Napoleon Bonaparte gekeken hoe om te gaan met de veroverde gebieden en het te bezetten, het creëren van vazalstaten en wat te doen met de neutrale staten. Middels een politiek van ontwikkeling van de industrie op het continent, een uitwisselingseenheid tussen munten en het afromen van soldaten van de bezette landen als ideeën.

De continentale blokkade

“Men definieert de continentale blokkade, zoals per decreet te Berlijn op 21 november 1806 uitgevaardigd, als een verzameling van politieke, militaire en diplomatieke maatregelen, eenzijdig door Napoleon genomen om Europa te bewegen naar het opleggen van verbodsmaatregelen voor Britse handelswaar die in Frankrijk reeds van kracht waren.” Deze blokkade had als doel het hele continent te omvatten en de Britten het handelen hier onmogelijk te maken.

In het donkerblauw Frankrijk (na de annexatie van het Koninkrijk Holland), in de middentint de vazalstaten en in de lichte tint de andere landen die op enig moment meededen aan de blokkade.

Bondgenoten, vazallen en geannexeerde landen werden dan ook bewogen om eveneens geen handel met Groot-Brittannië te drijven. Britse schepen werden geplunderd en verkocht, Britse soldaten op het continent gevangengenomen. De blokkade wisselde per periode van deelnemers. De continentale blokkade vond wel goedkeuring van veel van de toenmalige Europese staten, waaronder ook van Duitse vazalstaten als Westfalen en het verslagen Pruisen.

Er bestond zo een tijd lang een Europees front tegen het Britse economische imperialisme, hoewel het meer een concept was dan een werkelijke economische unie. Napoleon wilde hiermee alle continentale staten in industriële en commerciële oorlog met Groot-Brittannië duwen. Nederland, dat eerst een vazalstaat was, werd later ook geannexeerd omdat daar teveel de blokkade werd ontlopen en het vanuit Franse optiek een steviger regime nodig had. Het niet meedoen met de blokkade werd in 1812 ook de officiële reden voor de oorlog van Frankrijk met het Keizerrijk Rusland. 

Het continentale stelsel

Napoleon had nog verder gaande plannen voor de onderworpen landen, namelijk om deze in overeenstemming te brengen met het Franse politieke model. Om het leiderschap van Frankrijk als centrale macht te versterken door andere economieën hierop af te stemmen. Het continentaal stelsel betrof het herorganiseren van de verschillende staten op politiek, institutioneel, sociaal en economisch vlak. Napoleon benoemde zijn broers als koningen in de diverse onderworpen landen, omdat hij dacht dat zij het best de vereisten voor het continentale stelsel konden doorvoeren.

Er werden pogingen gedaan modelstaten te creëren, landen te moderniseren, mensen te overtuigen van de Code Napoleon. Deze code bevatte diverse wetgeving en had als doel de eenwording van wetten en het volk. Ook waren er verschillende acties tegen de bestaande privileges, zoals het afschaffen van fiscale privileges van de kerk en clerici, de verkoop van goederen van de kerk en een centrale administratie door uniformering, versimpeling en specialisatie. Verder werden er in opdracht van Napoleon publieke werken als havens en wegen gebouwd. Het beleid van modernisering zou door veel Europeanen gewaardeerd worden.

Het moest echter wel allemaal Frankrijk dienen. Het continentaal stelsel werd gebruikt voor veiligheid, de Franse economie, maar ook om soldaten uit de onderworpen landen te halen. Er waren op een bepaald moment vanuit 16 landen mensen die in het Franse leger dienden en de staten moesten daarbij de Franse troepen op hun grondgebied onderhouden. Uiteraard werden de militaire beslissingen enkel door de Franse legerleiding genomen. 

Conclusie

De staten die niet waren geannexeerd namen het continentale stelsel nauwelijks over, succesvoller was de continentale blokkade en er ging ook meer aandacht uit naar de handhaving hiervan. Aanvankelijk was er veel sympathie vanuit Europa juist vanwege het beleid tegen de Britse hegemonie op handelsgebied en tirannie van haar zeevaarders. Groot-Brittannië reageerde op de blokkade door belastingen te heffen op de schepen van neutrale landen.

Groot-Brittannië compenseerde de schade van de blokkade door met Latijns-Amerika een nieuwe afzetmarkt aan te boren. Frankrijk kon dat gebied niet met schepen afschermen en daarbij verzwakte de blokkade op het Europees continent doordat Rusland eruit stapte. De Britten moesten echter wel concluderen dat ondanks het Franse economische egoïsme er toch een economische samenwerking en eenheid op het Europees continent was.

Hoewel er meerdere verdragen tussen landen werden afgesloten nam Frankrijk altijd de leiding in acties zonder anderen te consulteren. Het continentale stelsel moest Frankrijk sterker maken, Napoleon wilde vazalstaten om zich heen, geen bondgenoten. De economie van andere staten aanpassen aan de belangen van Frankrijk, Napoleon wilde zeker geen supranationale instellingen. Verdere uitbuiting heeft ervoor gezorgd dat patriottische krachten in de Europese landen sterker werden en zich uiteindelijk tegen Frankrijk keerden.

24 juni 1812 viel het leger van Napoleon Rusland binnen en werd het binnen zes maanden totaal vernietigd en verloor hiermee de oorlog. Napoleon zag deze hele campagne als een blunder. Rusland werd niet alleen struikelblok naar werelddominantie maar ook naar die op het Europees vasteland. Hoewel de uitbreidingen van het Franse gebied in Europa ten dienste van de eigen veiligheid waren, zijn een flink aantal moderniseringen die Napoleon in de onderworpen landen invoerde, na het vertrek van de Fransen behouden gebleven.