Kaukasische lessen

Is het de verveling die toeslaat? Of heeft het liberale heropvoedingsprogramma de moderne westerse mens zo hypergevoelig gemaakt voor enige vorm van onrecht dat de slagschepen en de bommen meteen van stal moeten worden gehaald? Rusland is het nieuwe grote gevaar. En dit feit verenigt ons: islambashers en multiculti’s vinden elkaar immers in de haat voor dit land. Links haat dit land omdat Rusland niet meer communistisch wil zijn; rechts haat het land al van ver voor dat dit land communistisch werd. Een vijand is geboren; een NAVO-ster is blinkend opgestaan.

De Republikeinse presidentskandidaat John McCain gebruikt dit momentum om zijn rol als wereldleider neer te zetten: met oorlogszuchtige taal neemt hij het niet alleen op voor Georgië, maar slaat ook dreigende taal uit richting Rusland [1]. De bedachtzame, pragmatische en Realpolitieke houding van Obama moet daarbij wel verbleken. Hoe gek kan men zijn om de wereldvrede in de waagschaal te gooien? Otto von Bismarck deed ooit de uitspraak: “God heeft een speciale Voorzienigheid voor idioten, dronkaards en de Verenigde Staten van Amerika.” Laten we hopen dat deze Voorzienigheid gelijke tred blijft houden met het gedrag van Amerikaanse politici van dit moment. Waar Amerika, en een deel van haar NAVO-bondgenoten koersen richting een nieuwe Koude Oorlog met Rusland, is het nodig een pas op de plaats te maken.

Veel is er geschreven over het conflict in de Kaukasus, waarbij Rusland en Georgië tegenover elkaar staan inzake Zuid-Ossetië en Abchazië, twee afvallige provincies van Georgië. Veel is er geschreven, maar weinig is er gezegd dat ter zake is en het niet al bij voorbaat opneemt vóór Georgië en tégen Rusland. De ideologische verblinding van democratische en liberale krachten in de westerse media roept een sfeer op die volgens de Russische president Poetin doet denken aan de Koude Oorlog [2]. Gelijk heeft hij. Rusland kan bij ons op voorhand al niets goeds doen. Dit land is een agressor, Poetin is een kwade genius achter de schermen, en het westen moet krachtdadiger ingrijpen om orde op zaken te stellen, Rusland de wacht aan te zeggen en Georgië te beschermen. Een aantal punten waarom Rusland niet perse ongelijk hoeft te hebben, en het westen, en dan met name Amerika, niet perse gelijk hoeft te hebben.

1. Rusland zou de agressor zijn en zou buitenproportioneel geweld hebben toegepast om de Georgiërs te verslaan. Het is maar hoe je het bekijkt. Het meest opvallende in de reacties is dat men het buitenproportionele geweld van Georgische kant, in de beginfase van het conflict, verzwijgt en dat van Rusland uitvergroot. Van Amerikaanse ooggetuigen was bekend dat Georgische tanks over vrouwen en kinderen heenreden en dat men met granaten Ossetische burgers in kelders uitrookte c.q. levend verbrandde. De Georgiërs hielden flink huis onder de Zuid-Ossetiërs, die meest van Russische afkomst zijn of zich in ieder geval als Rus beschouwen. Hoeveel doden er in werkelijkheid zijn gevallen doet er in dit geval niet toe. De eerste reactie van de NAVO, bij monde van Jaap de Hoop Scheffer, was immers een geheel verzwijgen van de slachtoffers die er waren gevallen door toedoen van de Georgiërs en het betreuren van de Georgische slachtoffers door toedoen van de Russen.
2. Rusland zou dit militaire ingrijpen zorgvuldig hebben voorbereid. Opvallend was en is het verzwijgen van de ware toedracht van deze oorlog door het gros van de westerse media. Het verzwijgen van de agressie van Georgië tegen nauwelijks bewapende Ossetiërs lijkt te worden ingegeven door een aantal redenen, waaronder deze: Rusland zou haar militaire actie jarenlang zorgvuldig hebben voorbereid, getuige het bliksemsnelle reageren van het Russische leger. Ook daar zijn de nodige kanttekeningen bij te plaatsen: reeds bij het aantreden in 2004 van president Saakasjvili verklaarde deze dat hij alles zou doen om Zuid-Ossetië en Abchazië weer onder centraal gezag te brengen. Dat dit met militaire middelen zou gebeuren, was van meet af aan duidelijk. Vanaf 2000 vonden er immers grootschalige wapenleveranties plaats aan Georgië door Israël, de Verenigde Staten en Frankrijk. Amerikaanse en Israëlische militaire adviseurs trainden het Georgische leger tegen… ja, tegen wie? Wie de geopolitieke situatie bekijkt waarin Georgië zich bevindt, weet natuurlijk: men trainde de Georgische troepen tegen Rusland. Niet voor niets prees de Georgische minister Temur Yakobashvili Israël, door op de Israëlische radio te verklaren dat: “Israël trots mag zijn op zijn militaire apparaat, dat Georgische soldaten heeft getraind. Dankzij deze opleiding heeft een groep Georgische soldaten een hele Russische divisie uitgeschakeld.” [3] De gezamenlijke legeroefeningen van het Amerikaanse en het Georgische leger, en de wens van Georgië om toe te treden tot de NAVO versterken het beeld dat het – in ieder geval ook – Georgië was die zich jarenlang heeft voorbereid op een militair ingrijpen. Het is naïef om te vooronderstellen dat Rusland hiervan niet op de hoogte was en dat men werkeloos zou blijven toezien; en het is naïef te veronderstellen dat Rusland geen voorbereidingen zou treffen. Georgië behoort in de ogen van de Russen immers tot de Russische belangensfeer? En het conflict rond Ossetië lag immers nog open?
3. Het gewelddadige gedrag van Rusland maakt dat de oorzaak het conflict er niet meer toe doet. Volgens Evita Neefs, in de Belgische De Standaard, doet het er weinig meer toe wie het conflict in Zuid-Ossetië is begonnen sinds de Russen Georgië binnenvielen [4]. Deze houding is de algemene teneur in de westerse media. Zonder kennis van de geschiedenis wordt het volkenrechtelijke argument van de soevereiniteit van Georgië van stal gehaald om Rusland te bekritiseren. Voorbij wordt gegaan aan het feit dat de verhouding tussen Ossetië en Georgië al minimaal 90 jaar problematisch is. Niet voor niets kreeg Ossetië in 1920 een autonome status nadat Georgië grote bloedbaden onder de Ossetische bevolking had aangericht. Het feit dat Georgië zich in 1991 met behulp van de CIA onafhankelijk verklaarde van de Russen doet hier niets aan af. De Ossetiërs zaten en zitten niet te wachten op een enkelvoudige heerschappij door de Georgiër alleen. Waarom zouden de Ossetiërs wel de erfenis van de Sovjet-Unie moeten koesteren, en Georgië niet? De gerechtvaardigde eis tot onafhankelijkheid van de Georgiërs in 1991 leidde bij de westerse media niet tot de erkenning van de gerechtvaardigde eis van de lotsbestemming van de Zuid-Ossetiërs die vlak na de onafhankelijkheid van Georgië reeds op een niet mis te verstane wijze duidelijk maakten niet te zijn gediend van een Georgische overheersing. Ook in de huidige beschouwingen wordt gemakshalve maar voorbijgegaan aan de gewelddadigheden van de Georgiërs in 1991 toen men ook dorpen platbrandde. De onderdrukking van Ossetiërs, die al meteen na de “onafhankelijkheid” van Georgië inzette, deed het merendeel van de Ossetiërs naar Rusland vluchten. Het is niet moeilijk om in het optreden van de Georgiërs een element van etnische zuivering te ontdekken. Waarom verzwijgt het westen dit allemaal? Waarom gaat het westen voorbij aan de wens van de Ossetische bevolking? Waarom gaat het westen voorbij aan de kritiek van de Georgische oppositie zelf die geen goed woord overheeft voor het roekeloze optreden van de Georgische president Saakasjvili? Volgens de Georgische oppositieleider Oesoepasjvili stond Saakasjvili al een tijd te popelen om ten strijde te trekken. Oesoepasjvili: “Als een klein kind wilde hij zijn nieuwe wapens uitproberen. Toen hij op de NAVO-top in Boekarest te horen kreeg dat een NAVO-lidmaatschap er voorlopig niet inzat, liep het uit de hand. Vanaf dat moment begon hij zijn oorlogsplan op te stellen, want hereniging van Georgië met Zuid-Ossetië en Abchazië was een van de vereisten voor NAVO-toetreding.” [5]
4. Rusland is het nieuwe kwaad. Wat neoconservatieven als Afshin Ellian allang rondbazuinden, wordt nu breeduit rondgestrooid: Rusland behoort tot de As van het Kwaad. U weet wel, die befaamde As van het Kwaad van Femke Halsema en Ayaan Hirsi Ali: de Islam, de fundamentalistische evangelicals, het Vaticaan en Iran (en Noord-Korea). Dit verklaart waarschijnlijk een groot deel van de eenzijdige berichtgeving rond het Kaukasische conflict, waarin slechts iemand als SP-kamerlid Harry van Bommel een tegengeluid laat horen [6]. De veelvuldige vergelijkingen van Rusland met de nazi’s, of een vergelijk tussen de inval in Hongarije in 1956 door Rusland [7] of die in 1968, toen de Russen Praag introkken [8], laten een ontnuchterend beeld zien dat zelfs de Tsjechische president Vaclav Klaus te gortig is [9] Was het rond het conflict in Tsjetsjenië zo dat men met meer recht een zwart-wit beeld kon neerzetten, nu is dit toch wel anders. Waar Georgië zelf bloed aan haar handen heeft, een lange voorgeschiedenis kent van gewelddadige onderdrukking van de Ossetiërs, en waar zelfs de Georgische oppositie aangeeft dat Georgië uit was op een militair avontuur, wordt het Russische kwaad niet bepaald door de actualiteit. Er spelen andere motieven, zoals 1) geopolitieke en economische motieven, 2) ideologisch-politieke redenen en 3) pragmatisch-politieke redenen. Ad. 1) De geopolitieke en economische motieven spreken voor zich. Georgië is belangrijk voor de toekomstige olietoevoer vanuit Kazachstan. De Amerikaanse activiteiten in Centraal-Azië staan hier niet los van. Iedereen herinnert zich nog de bezorgdheid van Europa om al te afhankelijk te zijn van Russische aardolie en aardgas. Ad. 2) Ideologisch-politiek is Rusland een kwade macht vanwege haar vermeende gebrek aan liberale democratie. In bijna geen enkele westerse krant werden de laatste verkiezingen serieus genomen en steevast klinken er beschuldigingen als zou er geen persvrijheid in Rusland zijn, zoals door de OVSE [10]. Dit laatste feit werd trouwens vrij makkelijk weerlegd door De Pers van 15 juli j.l. [11] Ook de laatste dagen klonk er vanuit de mond van president Bush de beschuldiging dat ‘Rusland bang is voor democratie’. Rusland mag ook niet deugen, anders valt de westerse politieke agenda aan duigen. Ad. 3) Het laatste argument, het pragmatisch-politieke, is het meest speculatieve argument, maar is toch hard te maken: Rusland is een afleidingsmanoeuvre voor andere problemen. Ik citeer prof. Paul Gottfried: “Europe today does not face a “fascist” threat but an “antifascist” danger making way for a hostile Muslim takeover. This seems to me a far more troublesome thing than whether the New York Post’s “evil Vlad” is trying to reestablish a Russian beachhead in the Caucuses, with lots of local cooperation. That, I would argue, is none of our collective business. The other matter, which is closer to home in the Euro-American heartland, certainly is.” [12] Waar het westen zich afkeert van werkelijke problemen, zoals het demografische probleem, de islamisering en het vliegerwiel van de vrije marktanarchie, heeft men een afleidingsmanoeuvre gevonden: Rusland. China is te belangrijk voor onze economie, net als de Arabische wereld. Het communisme is weliswaar dood, maar niet getreurd: Rusland bestaat nog, dus het communisme “leeft”. Dat deze laatste opmerking geen misplaatste scherts is, getuigt de kritiek op Rusland die zich in de media moeiteloos vermengt met verwijzingen naar haar communistische verleden, zoals “1956” en “1968”.
5. Er is behoefte aan een cordon militaire rond Rusland. Deels om dit “kwaad” – dit Evil Empire – te bestrijden, en deels andersom: het demoniseren om het onder meer economisch te bestrijden, zijn de westerse landen bezig een cordon aan te leggen van bevriende naties die politiek, economisch en militair het westen welgevallig zijn. Naast de opbouw van conventionele militaire middelen in Georgië, Roemenië, Polen en in Centraal-Azië, is men immers ook bezig met een anti-raketschild, zogenaamd om zich te beschermen tegen raketten van Al Qaeda en Iran (zo werd het letterlijk gepresenteerd op het nieuwsbulletin van de NOS). Dat het anti-raketschild van de Amerikanen tegen Iran is gericht, gelooft ondertussen natuurlijk geen verstandig mens. Want waarom Polen, en geen Turkije om Iraanse raketten tegen te houden? Net zomin als Georgië is gegrensd aan een (islamitische) schurkenstaat, is Polen dat. Rusland heeft dus gelijk dat men de aanleg van dit schild als een regelrecht militair dreigement ziet. Niet Iran is zozeer het doelwit, maar voornamelijk Rusland. Het is veelzeggend dat de overeenkomst tussen Polen en de VS rond dit anti-raketschild werd bekrachtigd met de “beloning” om Amerikaans afweergeschut te plaatsen in Polen. Dit kan alleen tegen Rusland zijn gericht, aangezien Wit-Rusland nauwelijks een leger heeft; een feit dat nog eens wordt versterkt door het feit dat Polen onderdeel is van de NAVO. De NAVO is bezig zich militair sterk te maken tegenover Rusland. De defensie van Rusland is vooral gebaseerd op haar nucleaire dreiging; haar conventionele sterkte is ver onder de maat. Als Amerika in staat is met haar anti-raketschild deze nucleaire dreiging te elimineren, is de weg voor het westen vrij om met militaire middelen concrete druk uit te oefenen op dit land. Dat dit geen slag in de lucht is, geven de talloze commentaren aan die in het licht van dit conflict of pleiten voor een Europese legermacht, of pleiten voor een opname van Georgië in de NAVO [13]. Let wel: Georgië is Zuid-Ossetië binnengevallen, heeft Russische eenheden uitgeschakeld en burgers omgebracht. Rusland reageerde met een strafmaatregel. Men negeert deze volgorde van zaken. Men redeneert heel eenvoudig als het ware: als Georgië een NAVO-lid was geweest, had men gerust militair kunnen ingrijpen, want dan had Rusland toch niets terug durven doen [14]. Rusland is het teken van al het onheil dat ons te wachten staat [15]. Dat is mooi; alle rotzooi die wij creëren, kunnen we dan op het bordje van dit land schuiven.

Conclusie

De belangrijkste vraag in dit kader is: waar is de Realpolitik? Waar zijn de Realpolitikers van het formaat Gerhard Schröder? Volgens de Duitse ex-bondskanselier heeft het westen in zijn beleid versus Rusland “ernstige fouten” gemaakt. Volgens hem zouden zelfs de westerse opvattingen over Rusland niet overeenstemmen met de realiteit. In een vraaggesprek wuift Schröder het gepraat over een nieuwe Koude Oorlog weg: de Russische leiders zijn hoegenaamd niet geïnteresseerd in een conflict met (de klanten in) het westen. Nee, zouden wij zeggen: Rusland is niet uit op een nieuwe Koude Oorlog, maar anderen, waaronder de VS, wel. Volgens Schröder “kan geen enkel groot wereldprobleem – het Iraanse nucleaire programma, Noord-Korea, vrede in het Midden-Oosten of de opwarming van de aarde – zonder Rusland opgelost raken” [16]. Schröder onderstreept hiermee de kortzichtigheid van de huidige westerse politici. Alle grote wereldbedreigende problemen vallen volgens deze politici immers weg tegen het vertekende beeld van een mini-oorlog in de Kaukasus.

In een klimaat dat wordt bepaald door emoties moeten we ons afvragen waar op dit moment de politici zijn die een verstandige, pragmatische Realpolitik tentoon kunnen spreiden. Het gebrek aan strategische en Realpolitieke inzichten bij de westerse machten is schrijnend. Het lijkt erop dat slechts één ding het westen beweegt: een wereldwijde vestiging van liberalisme, democratie en vrije markteconomie. Deze blikvernauwing levert nauwelijks iets op. Het knullige beleid waarmee het westen Afrika de grondstoffen aan China verspeelt [17], lijkt zich rond Rusland te herhalen te krijgen. Rusland is van belang voor het westen vanwege haar aardolie, aardgas, haar grondstoffen, haar geopolitieke ligging en haar wereldvoedselvoorraad. Het “straffen” van dit land, zou dit land wel eens in de armen van China kunnen drijven. Terwijl Latijns-Amerika zich steeds kritischer opstelt tegenover het westen en terwijl China steeds meer haar vleugels uitslaat in Afrika is het westen bezig om Rusland van zich af te stoten. Dit getuigt van een enorm gebrek aan politieke realiteitszin, of van een structurele onwil om zich door realiteitszin te laten leiden. In dit licht is het ook verbijsterend te zien hoe de Israëli’s bezig zijn om hun eigen glazen in te gooien. Wat beweegt een land als Israël om terwijl men zogenaamd in haar voortbestaan zou worden bedreigd door een Iraanse atoombom, de betrekkingen met Rusland op het spel te zetten? Om Iran in te dammen en om te voorkomen dat Rusland lange-afstandsraketten aan dit land zou leveren, had Israël toch op z’n minst eerst kunnen nadenken voordat men een land als Georgië ging volpompen met geavanceerd wapentuig? Men heeft sinds 2000 voor 500 miljoen dollar aan wapens geleverd, men heeft het Georgische leger getraind en nog steeds zijn er militaire adviseurs van Israël in Georgië te vinden. Zonder Israëlische hulp was Georgië niet in staat geweest zo doeltreffend bommentapijten te leggen op Zuid-Ossetië, haar hoofdstad te verwoesten en waren haar troepen niet in staat om maar één stap te verzetten. Waarom hebben de Verenigde Staten Israël niet gewaarschuwd Rusland al te zeer tegen de schenen te schoppen? Amerika is toch zo bewogen met Israël? Of is Rusland nu opeens een groter gevaar dan Iran? We zullen het er maar op houden dat de Iraanse atoombom nog steeds een reële dreiging is, maar dat het westen, Israël incluis, zich niet laat leiden door dat wat in ons algemeen belang is, maar door korte termijn politiek en financieel gewin.

De oorlogsretoriek van Bush Jr., Condoleeza Rice en John McCain dienen slechts één doel: het winnen van de presidentsverkiezingen [18]. Alleen wanneer deze verkiezingen door de Republikeinen worden gewonnen zijn deze immers in staat iets van de mislukkingen van de Bush administration weg te poetsen. En is men in staat het beleid voort te zetten van “to make de world safe for democracy and capitalism”. Maar dit verklaart lang niet de gehele houding van het westen inzake het conflict op de Kaukasus. In het conflict in Zuid-Ossetië laat het westen haar ware aard zien: het uitlokken van een militaire confrontatie met Rusland – of in ieder geval het spelen met deze gedachte – en onderwijl proberen met alle andere mogelijke middelen dit land te breken. Ik sluit af met een citaat van de Russische mensenrechtenactivist Igor Awerkin, een tegenstander van Poetin, die op een conferentie in Berlijn voor een Amerikaanse ngo zijn geduld verloor en zei: “Telkens als ik in Duitsland kom, heb ik toch de indruk uit een fascistische staat te komen en een slachtoffer te zijn. Welnu, Rusland is geen fascistische staat en ik ben geen slachtoffer. Ik sta alleen voor wat ik juist vind.” [19]

Het westen wil dit niet horen. De Georgische oppositie wordt door haar genegeerd. En onwelgevallige oppositieleiders in Rusland zelf ook. Wie meeblaat met de westerse democratieën is een goede vriend van Europa, Amerika en de universele mensheid. Wie ook maar één enkel kritisch of afwijkend geluid laat horen dat westerse toehoorders onwelgevallig in de oren klinkt, kan het wel schudden. De onlangs overleden Russische dissident Alexander Solzhenitsyn was een goede man zolang hij als icoon tegen het communisme kon gelden. Totdat hij in 1978 in Harvard zijn kritische geluid liet klinken tegen de Amerikaanse cultuur. Alles wat hij sindsdien zei, werd tegen hem gebruikt. Bij zijn overlijden enkele weken geleden werd hij door de Nederlandse media weggezet als een hypocriet (door Trouw) of als een arrogant persoon (volgens de NRC Handelsblad was hij dit al in 1970). Enkele jaren tevoren hadden neoconservatieve Amerikaanse media hem al geprobeerd te ontmaskeren als een antisemiet, en wel met terugwerkende kracht vanaf 1967. De grootste misdaad van Solzhenitsyn was echter zijn lovende woorden voor Poetin. Dit was onvergeeflijk. Daarom moest hij worden gebroken. Net als onder het communisme; daar werden “helden” ook gemaakt en gebroken. En werd het verleden zo nodig met terugwerkende kracht herschreven. Als het “communisme” nog leeft, leeft het voort in het westen, en niet in Rusland. Rusland is veranderd en heeft een weg gevonden van hernieuwd zelfbewustzijn. Het westen heeft nog geen richting gevonden. Haar identiteit ligt nog in de verbondenheid tegen Rusland en het voortzetten van de Koude Oorlog tegen deze natie. Zolang het westen niet volwassen wordt, is elke schermutseling of gewapend conflict een potentieel mondiaal conflict. Is het niet om een Amerikaanse presidentscampagne te voeden, dan wel om een Europese Unie vaart te geven. De NAVO gaat misschien Rusland straffen, maar iedereen die zoals de westerse politici zo kortzichtig te werk gaan, is vooral een straf voor zichzelf.

Noten

[1] McCain wil betrekkingen tussen VS en Rusland herzien in De Morgen d.d. 19 augustus 2008. Lees in dit licht ook: McCain bestempelt Rusland als autocratie, bericht van Belga d.d. 27 juli 2008, waaruit blijkt dat de anti-Rusland campagne van McCain al dateert van voor de huidige crisis. In hoeverre McCain zich met al zijn zogenaamde ervaring op het gebied van de buitenlandse politiek zou laten leiden door gezonde inzichten, valt te betwijfelen, getuige het bericht McCains Top Foreign Policy Advisor Got Money From Georgia op The Huffington Post, 19 augustus 2008.
[2] Trouw, 12 augustus 2008
[3] Israel is niet echt blij met Georgisch compliment in Nederlands Dagblad d.d. 12 augustus 2008.
[4] Evita Neefs, “Tandeloos”, in De Standaard d.d. 13 augustus 20008.
[5] Niemand neemt Saaka iets kwalijk in NRC Handelsblad d.d. 12 augustus 2008. Zie ook: Georgie ziet de rozenrevolutie verwelken in NRC Handelsblad d.d. 10 november 2007.
[6] Harry van Bommel: Koude oorlog herleeft d.d. 13 augustus 2008.
[7] Thomas Sowell in Georgia on our mind , op National Review.com d.d. 19 augustus 2008.
[8] Mia Doornaert, “Europa voor spek en bonen”, in De Standaard d.d. 14 augustus.
[9] Tsjechische president verwerpt Praagse Lente-vergelijking in De Morgen d.d. 15 augustus 2008.
[10] Persvrijheid afgenomen in Ethiopie, Cuba, Rusland, in De Pers d.d. 2 mei 2008.
[11] Urineren in de mond van Dmitri Medvedev in De Pers d.d. 15 juli 2008.
[12] Paul Gottfried: It aint any of our business op Takimag.com d.d. 14 augustus 2008. Lees in dit licht ook Caucasian Games: The Score door Srdja Trifkovic op Chroniclesmagazine.org d.d. 13 augustus 2008.
[13] Westen moet Georgie nadrukkelijker helpen in Reformatorisch Dagblad d.d. 12 augustus 2008. Dezelfde auteur deed soortgelijke uitspraken in een interview met de Volkskrant van 13 augustus 2008: NAVO moet Georgië snel kandidaat-lid maken.
[14] Wat het Amerikaanse neoconservatieve blad National Review in feite ook doet door met instemming Mark Almost van de Britse Guardian te citeren: “Great powers do not commit suicide for allies.”. Bron: Putin overplays a strong hand op NationalReview.com d.d. 18 augustus 2008.
[15] Zie hiervoor het volgende artikel in het Brits-conservatieve The Spectator: Russias Aggression In Georgia Is A Portent Of Perils To Come, door Philip Bobbit, 13 augustus 2008.
[16] Schröder geeft Georgië schuld voor conflict met Rusland in De Morgen d.d. 16 augustus 2008.
[17] Pieter Huys, “Edito” in Nucleus juni 2008: “Afrika is ongetwijfeld onze geopolitieke uitdaging voor de toekomst, niet alleen omwillen van zijn rijkdom, maar ook voor onze eigen bescherming.”
[18] Dat dit beleid vruchten afwerpt, is ondertussen duidelijk: McCain slaat politieke munt uit Georgie-crisis in De Tijd d.d. 19 augustus 2008.
[19] Maurizio Blondet, “Waarom ze Poetin weer willen”, in Nucleus oktober 2007.