Integratie en de menselijke natuur

Peter van Duyvenvoorde heeft weer eens op de hem typerende, onderkoelde wijze een knuppel in het hoenderhok gegooid met zijn stuk over DENK als teken van geslaagde integratie. Het is een elegant betoog, steekhoudend ook. En toch klopt er iets niet.

Om daar de vinger achter te krijgen, is het behulpzaam om niet vanuit de boeken naar de praktijk te kijken, maar de praktijk te analyseren en aan de hand daarvan een diagnose te stellen. Doen we daar voor de vuist weg een poging toe.

Spraakregeling

Van Duyvenvoorde werpt terecht de belangwekkende vraag op wat integratie is. Om te beoordelen of de integratie mislukt is, moet men immers eerst weten wat integratie is of zou moeten zijn. In het publieke discours zien we hier het eerste knelpunt. Wanneer veel burgers spreken over integratie, bedoelen ze dat vreemdelingen zich aan moeten passen aan de autochtone mores, en liefst dermate dat je eigenlijk beter van assimilatie dan van integratie zou kunnen spreken. De knellende beperkingen van de politiek-correcte spraakregeling verhinderen echter dat dit punt in het politieke discours wordt opgehelderd. Politici van de gevestigde partijen hebben ook geen belang bij helderheid op dit punt.

Stilzwijgende premisse

En dat brengt ons bij een volgende probleem in het discours: De vraag die ook bij Van Duyvenvoorde niet aan de orde komt, is die naar de wenselijkheid van integratie. En die wenselijkheid is nu precies de stilzwijgende premisse in het hele integratiedebat dat al jaren voortwoekert. Dat lijkt me toch een wezenlijke vraag. Zeker omdat diverse politici ook wel gezegd hebben dat integratie ‘van twee kanten moet komen’, het vraagt dus niet alleen iets van de allochtonen, maar ook van de autochtonen.

Al jaren wordt er tegen de klippen op een integratiebeleid gevoerd, zonder dat in het publieke debat expliciet de vraag aan de orde gesteld is of we willen integreren. In de praktijk zien we dat mensen van een bepaalde afkomst graag bij elkaar in de buurt wonen. We hebben zelfs gezien dat politici van de meest multicultureel gezinde partijen hun kinderen liever niet naar een ‘zwarte school’ lieten gaan. Zelfs de ‘juiste’ politieke gezindheid kan kennelijk de menselijke natuur niet overwinnen.

Menselijke natuur

Dat is de kern van het probleem met het politieke waanbeeld van integratie. Het houdt geen rekening met de menselijke natuur. Dat is typisch voor utopische idealen. Niet voor niets waren progressieven steeds gericht op het scheppen van een zogenaamde ‘nieuwe mens’, zie bijvoorbeeld de eugenetische beweging in Amerika of de Sovjet-mens. Zo bezien is het niet alleen de vraag of we wel willen integreren, maar ook of we het uiteindelijk wel kunnen.

Er zit overigens een curieuze sprong in het stuk van Van Duyvenvoorde. In de loop van zijn betoog springt hij van het begrip integratie naar het begrip multiculturele samenleving, om vervolgens door te gaan op de ‘interculturele samenleving’. Daar zitten wat impliciete denksprongen die het niet helderder maken wat hij wil zeggen. Maar dat soort hiaten zijn dus niet exclusief voorbehouden aan die schrijver. De lange weg die het zogenaamde ‘integratiedebat’ al heeft afgelegd is vergeven van dit soort knipgaten.

Mislukt, en dan?

De meesten zullen zich nog wel herinneren dat de toenmalige premier Jan-Peter Balkenende op enig moment stelde dat de multiculturele samenleving mislukt was. Geen wonder, want de meeste mensen konden destijds niet voor de vuist weg zeggen wat dat eigenlijk inhield. Verwoede krantenlezers konden misschien nog een formule als ‘integratie met behoud van eigen cultuur’ ophoesten, maar hoe dat in de praktijk in zijn werk moest gaan, is moeilijk voor te stellen.

Op de vragen wat er dan misgegaan was met de multiculturele samenleving, waarom ze mislukt was en wat het nieuwe ideaal moest zijn, bleef Balkenende – op zijn minst in de publieke waarneming – het antwoord schuldig.

Hiaten

Het zoveelste hiaat in een integratiedebat dat vanaf het begin gedoemd was te mislukken, omdat het al aanving met een hiaat.

De meest fundamentele vragen, of we het willen en of we het kunnen, waren namelijk al snel taboe. Temeer omdat op de gerelateerde vragen naar de wenselijkheid van de komst van grote groepen vreemdelingen een zo mogelijk nog groter taboe lag. De ongelikte voormannen van de Centrumbeweging stelden die vragen nog wel, maar werden genegeerd, overstemd, geïntimideerd en uitgesloten van het politieke discours. Velen van hen werden ook in hun persoonlijke leven zwaar getroffen, kregen te kampen met het verlies van hun baan en sociale uitsluiting. En dat allemaal omdat ze de euvele moed hadden om pertinente vragen te stellen. Joost Niemöller heeft er een boeiend boek over geschreven.

Het hiaat in het integratiedebat dat in die jaren geslagen is, is nooit meer ingehaald, integendeel het hiaat heeft zich steeds herhaalt. En zo zitten we nu met een publiek discours over integratie en multiculti dat van de gaten aan elkaar hangt. Geen wonder dat er zoveel onbegrip en wantrouwen bestaat, tussen groepen allochtonen en autochtonen, maar vooral ook tussen burgers en politici.

Het is de hoogste tijd dat eindelijk die cruciale vragen eens behoorlijk besproken worden. In zekere zin is het daar zelfs al te laat voor, want decennia van falend beleid zijn niet meer terug te draaien.