MH17 – Wie verdraait feiten, Britse BBC of Russische Vesti?

Het aantal niet-anonieme getuigen waarvan bekend is dat ze het rookspoor hebben gezien van de raket die de MH17 neerhaalde is zeer beperkt. Ik ben opzoek naar één van hen: Valentina Kovalenko. Kovalenko heeft in een interview aan de BBC verteld dat zij een raketlancering heeft gezien. Er is echter iets raars, Kovalenko vertelt in een later interview met het Russische Vesti (Вести) iets heel anders. Aan Vesti vertelt ze dat de BBC woorden heeft weggelaten. Wie te geloven? Vesti of de BBC? De enige manier om erachter te komen is om Kovalenko zelf op te zoeken en te controleren wat ze heeft gezegd.

Rijdend naar Kovalenko kijk ik uit naar een pas gemaaid veld. Het is een boerenveld net als alle andere in de regio, op één groot verschil na. Volgens het JIT is dit het veld waar de BUK heeft gestaan op het moment dat hij de MH17 zou hebben neergeschoten. Behalve dat ik dat weet, is er niets wat eraan herinnert. Ik kijk nog even om terwijl ik met mijn fixer praat, maar dan is het weer business as usual, we zijn op weg naar Krasnij Oktyabr: Rode Oktober, het dorp waar Kovalenko woont.

Kovalenko is één van de weinige mensen waarvan het bekend is dat zij een raketlancering heeft gezien. In de BBC documentaire ‘The Conspiracy Files: Who shot down MH17?’  vertelt Kovalenko dat ze al werkende in haar tuin een vliegtuig zag neerstorten. Alleen, zo merkte ze toen al op, het vliegtuig viel niet naar beneden, maar naar boven. Toen begreep ze dat het een raket was die werd aangedreven door een raketmotor en een zwarte rookpluim achterliet. Even later hoorde ze een explosie. “Het was de eerste en laatste keer dat ze zoiets heeft gehoord sindsdien”, aldus Kovalenko aan de BBC.

Niet de eersten

Kovalenko woont in een klein dorp, Krasnij Oktyabr, de weg ernaartoe is niet verhard. ’s Winters is het zelfs niet mogelijk er naartoe te gaan. De eerste persoon die wij spreken is een vrouw die we naar Kovalenko vragen. Met moeite begrijp ik wat de vrouw vertelt en dat we niet de eerste zijn. Ik kom er pas later achter dat het een keer niet aan mijn Russisch lag dat ik haar moeilijk versta; de vrouw is namelijk één van de weinige mensen die hier in de DNR Oekraïens spreekt. Russen, Nederlanders en Engelsen ging ons al voor, vertelt ze. Ze zegt de journalisten zat te zijn. Maar de altijd goede stemming van mijn fixer en een grap lijken haar te overtuigen ons te helpen Kovalenko te vinden.

Ik vraag de vrouw nog wat ze zelf heeft gezien op de dag dat de MH17 neer werd geschoten. Ze legt uit hoe ze op die dag naar buiten ging om haar geiten te voeren. Veel van de tijd zat ze binnen omdat er in de regio zwaar werd gevochten op dat moment. Ze vertelt over twee zwarte rookpluimen die ze op die dag zag: één hele brede, de ander wat dunner. Ze heeft het over de plaats waar de MH17 neerkwam, meer dan twintig kilometer van de rampplek nog steeds goed te zien.

Struiken, kuilen en omwegen van belang

We blijken nog ongeveer een uur te moeten wachten voor Kovalenko terug is van haar werk. En besluiten in die tijd opzoek te gaan naar andere bewoners. Aan het einde van het dorp kloppen we aan bij een gezin dat op dat moment bezoek heeft. Er staat een auto met aanhangwagen vol stro, op het erf meer stro en modder, biggetjes rennen rond. Een vreemd gezicht voor iemand die de Nederlandse stad gewend is.

Ook hier blijken we niet de eerste te zijn, vier journalisten gingen ons al voor. De man die op bezoek is blijkt in de militie te hebben gevochten. We zijn opzoek naar Valentina Kovalenko, vertellen we, en dat we onderzoek doen naar de MH17. We laten een kaart zien van de plaats waar de BUK zou hebben gestaan waarop ineens de man die in de militie heeft gevochten enthousiast uitroept: “Dat heb ik gezien! Dat is waar die struik is als je rijdt! Waar je om heen rijdt als je op het veld bent. Er waren daar buitenlandse specialisten, er zou daar een BUK zich hebben gekeerd.” De man heeft het over de plaats waar volgens het JIT de BUK zou hebben gestaan toen die de raket afschoot. Wat hij vertelt over de buitenlandse specialisten klopt ook.

Video: Nederlandse experts die grondmonsters nemen op het gebied waar de BUK zou hebben gestaan die de MH17 zou hebben neergeschoten. Lokale hulpdiensten zijn aanwezig o.a. voor het verwijderen van explosieven.

Één van de redenen dat men denkt dat de BUK hier stond toen hij de raket afschoot van dat veld is omdat er een brand heeft gewoed op deze plaats. Naar men vermoedt veroorzaakt door de lancering van een BUK-raket. Op satellietbeelden is inderdaad te zien dat het veld opeens een andere kleur heeft gekregen, ook hebben twee journalisten vastgesteld dat tenminste een deel van het veld in brand heeft gestaan. Verder zijn er band- of rupsbandsporen te zien zijn op de satellietbeelden van het veld. Er is gesuggereerd dat deze veroorzaakt zouden zijn door de BUK.

De brand op het veld bevestigen de mannen. Maar ze voegen eraan toe dat er veel werd beschoten in die tijd, waardoor constant velden in de brand vlogen. De man gaat verder over de weg. “Maar er is daar een struik”, vertelt hij, “en we reden toen via het veld. En er is daar een gat.” Hij legt uit waarom: “Hier was een weg [over het veld – SB], want hier was een kuil. En daar zaten we altijd vast. Dat was constant.”

Vliegtuigen en rooksporen

‘Wat heeft u nog meer gezien op die dag?’, vraag ik. De bewoner van het huis antwoord: “Ik zag twee vliegtuigen die vlogen. Dat is alles wat ik gezien heb. Twee vliegtuigen, ze draaiden en ze gingen naar Grabovo.” De andere man vertelde dat heel veel mensen ze hebben gezien. Ik vraag of de man ook een spoor van een raket heeft gezien. “Ik heb helemaal geen raketten gezien.” Mijn fixer vraagt nog een keer “Er was geen spoor, juist?” De man die in de militie zat antwoord “Begrijp me, het spoor van een BUK is zo’n enorm spoor. Zodanig dat als ie er was, hem niet zien onmogelijk zou zijn geweest.”

Sporen van de oorzaken van het conflict

Voordat het tijd is om naar Kovalenko te gaan is het gesprek, zoals zo vaak gebeurt als het over de MH17 gaat, al lang uitgelopen op de politiek. De gebeurtenissen die zich voor hebben gedaan ten tijde van het conflict komen daarbij zo goed als altijd naar boven. “Oekraïense taal, vanaf de eerste klas heb ik het tien jaar gehad”, vertelt de man die in de militie heeft gezeten. “Ik kan normaal in het Russisch denken. Maar als ik in het Oekraïens denk… Hoe kan ik… Ik kan jou toch ook niet dwingen om te denken in het Russisch? Je kunt alleen denken in jouw moedertaal. Zo is het ook met ons.” De man refereert hier aan één van de reden waarom de mensen in Donbass in opstand kwamen: jarenlange Oekraïnificatie en een controversiële taalwet die door de ultranationalisten vlak na de Maidan is opgesteld. President Porosjenko zou uiteindelijk een veto uitspreken over de taalwet, maar de stemming was toen allang gezet onder de veelal Russisch sprekende bevolking van Donbass.

Frontlinies in de hoofden

De sporen van het conflict zijn hier nog steeds voelbaar onder de bevolking. “Ze kwamen hier, stoere criminelen, allemaal”, begint de bewoner, “In tanks, Oekropi (een woord wat in de DNR veel gebruikt wordt om Oekraïense soldaten aan te duiden. Het woord betekend letterlijk Dille), Oekraïners. Maar wij zijn ook Oekraïners, maar wij hebben ons systeem, houden van Poetin. Ja, dat is geen vraag.” De andere man, die vocht in de militie vult hem aan. “Het gaat niet om Poetin. In Rusland hebben wij familie. We zijn verbonden, daar wonen mijn familieleden.”

De man die in de militie vocht, vertelt dat hij een broer heeft in Oekraïne. Zijn broer aan één kant van het front, hij aan de andere kant. “Ik heb een broer in Dnjepr”, zegt hij me, “Hij geloofde het ook niet, toen ik in de loopgraven zat, dat ik mijzelf zou beschieten toen ik hem video’s stuurde.” De man spreekt hier over een verhaal dat in Oekraïne veel de ronde heeft gedaan op momenten dat burgerdoelwitten in door rebellen gecontroleerd gebied werden beschoten. In Oekraïne werd dit vaak weggezet, dat het de milities waren die naar hun eigen gebied schoten. “Dat is hun propaganda”, vertelt de man rustig, “De onzen zijn ook niet heilig, dat je het weet. Maar hier is meer waarheid. Veel meer.” Mijn gedachten zijn echter blijven steken bij een bijzin van de man: ‘Hij geloofde het ook niet.’ Dat lijkt te suggereren dat zijn broer in Oekraïne naar veel andere gebeurtenissen anders keek. Het lijkt alsof het front niet alleen fysiek tussen de broers ligt, maar ook mentaal, qua denken.

Het gesprek gaat echter verder over de beschietingen die zich hier hebben voorgedaan. “Als er bij ons voertuigen waren als een BUK”, vertelt de zus van de bewoner over de beperkte militaire capaciteiten bij de rebellen in 2014, “dan, neem mij niet kwalijk, dan zou ons huis nog heel zijn.” De man voegt eraan toe dat hij op een dag bij het huis was met zijn dochter, en toen plotseling alles om hem heen ontplofte. “Ik laat jullie zien wat voor granaten naar ons toevlogen.” Hij neemt ons mee naar een veld slechts enkele tientallen meters van hun huis. Bijna rechtop in de grond staat een paal, althans zo lijkt het van veraf. Dichterbij blijkt het een Oeragan, een zware artillerieraket te zijn. Ik vraag of hij nog steeds kan ontploffen. Rustig, alsof er niets aan de hand is, laat staan dat het ding slechts enkele meters van zijn huis ligt, antwoord hij: “Ja”.

Kovalenko

“Mogen we u een paar vragen stellen?”, vraag mijn fixer als we eindelijk bij Valentina Kovalenko zijn aangekomen. “Waarover?”, antwoordt ze kort. Mijn Fixer antwoordt kort en vrolijk “Over de Boeing natuurlijk”. Nog korter voelt het volgende antwoord: “Nee, tot ziens. Je vertelt het één… Ik heb het gezien, dus, dit is alles.” Mijn fixer laat het er niet bij zitten, hij zet door en weer antwoordt Kovalenko: “Nee, genoeg, ik wil niet.”

Het kost heel veel moeite uiteindelijk Kovalenko te overtuigen. Maar ze gaat dan toch akkoord met het kijken van de reportage die recentelijk is opgenomen door Vesti. (Die van de BBC had ze al gezien.) In de reportage van Vesti is namelijk te zien dat Kovalenko zegt dat de raket niet kwam uit de JIT-lanceerplaats, maar van een locatie die heel goed onder controle kon liggen van Oekraïne.

Na het bekijken van de beelden vraagt mijn fixer: “Van de hele vraag blijft eigenlijk alleen over, waar is meer… Deze jongen is uit Nederland gekomen om er concreet achter te komen wie de waarheid vertelt: Vesti of BBC?” Kovalenko’s antwoord is kort maar doeltreffend: “Vesti”

Kovalenko vertelt verder dat de raket geen rook achterliet, waardoor er geen spoor achterbleef van een raket. Ze heeft alleen de raket zelf gezien. Ook Kovalenko bevestigt dat er op het desbetreffende veld inderdaad een brand heeft gewoed en het graan op het veld heeft in de brand gestaan. We controleren de dag waarop ze alles heeft gezien en de richting waar ze de raket vandaan heeft zien komen. Beide antwoorden lijken inderdaad te kloppen met wat ze al verteld had in de Vesti-reportage. Ook vertelt Kovalenko vliegtuigen te hebben gehoord. Ze heeft niet de moeite genomen om te kijken vanwege de wolken op die dag. Wel vertelt ze dat wat ze hoorde vanuit het zuiden vloog, richting het noorden.

Afscheid van de Rode Oktober.

De vraag is natuurlijk of hetgeen wat Kovalenko heeft gezien inderdaad de raket is geweest die de MH17 heeft neergehaald. Maar het lijkt erop dat de BBC een deel van Kovalenko’s verhaal eruit heeft gelaten en, uitgaande van Kovalenko’s woorden, dat het het Russische Vesti was die wel haar woorden juist heeft weergegeven. Pijnlijk voor de BBC-documentaire die juist de Russische ‘complottheorieën’ onderuit wou halen.

Het is inmiddels een jaar verder sinds het bezoek aan Krasnij Oktyabr. Ik vraag mij nog steeds af of de man waarmee ik heb gesproken nog leeft. Hij had kanker, vertelde hij mij en hij wist dat er voor hem snel een einde zou komen. Toen de man ons meebracht naar Kovalenko vertelde hij mij nog dankbaar te zijn dat ik gekomen was om erachter te komen wie de MH17 neerschoot.  In het korte gesprek voor het afscheid vertelde hij dat hij zelf heel erg met de ramp heeft gezeten. “Ik heb gehuild, echt. Om de Boeing heb ik gehuild.” Hij voegt eraan toe: “Ik heb zelf kinderen.” Ik begrijp wat hij bedoelt.

Update 23 juli 2018:

In een reactie op vragen van Novini aan de maker van de genoemde BBC-documentaire geven de makers aan dat Kovalenko naar het oosten, waarschijnlijk naar het noordoosten wijst, dat wil zeggen in de richting van de JIT-lanceerlocatie. Er is echter niet ingegaan op het verzoek van Novini om het ruwe beeldmateriaal vrij te geven.