De val van Ceausescu: Revolutie of complot?

De Roemeense ‘conducator’ (leider) Nicolae Ceausescu gold als het ‘genie van de Karpaten’, ‘titaan der titanen’ en ‘aardse god’ – het was een van de wreedste dictators in het Oostblok. Anders dan andere communistische leiders kostte de val van het communisme hem dan ook het leven.

De op 26 januari 1918 in het dorp Scornicesti in Walachije geboren spruit van een kinderrijke boeren familie ging na vier jaar school in de leer bij een schoenmaker. In 1932 werd hij lid van de toen illegale Roemeense Communistische Partij (PCR). Vanwege zijn intensieve engagement voor deze partij, bracht hij tussen 1933 en 1944 bij elkaar zes jaar in hechtenis door.

Na de val van de op Duitsland georiënteerde militaire dictator Ion Antonescu werd hij lid van het centraal comité van de PCR. In de twee decennia die volgden bekleedde Ceausescu talrijke hoge functies bij de Roemeense staat en in de partijleiding, waaronder eerste plaatsvervangend minister van Defensie, tot hij uiteindelijk in juli 1965 tot leider van de PCR gekozen werd. Weinig later werd hij voorzitter van de staatsraad (regering) en opperbevelhebber van de strijdkrachten. Vanaf 1974 fungeerde Ceausescu nog als president en conducator van Roemenië.

Eigenzinnig buitenlands beleid

Deze enorme machtsconcentratie had hij te danken aan zijn aanvankelijke populariteit onder de bevolking. Die populariteit vloeide niet in de laatste plaats voort uit Ceausescu’s politiek van een zelfstandig buitenlands beleid en demonstratieve afstand tot Moskou. Zo onderhield hij goede betrekkingen tot de Chinese communisten en dupeerde het Kremlin en zijn Oost-Europese satellietstaten door een scherpe veroordeling van het neerslaan van de Praagse Lente in 1968. Het westen honoreerde dat door Roemenië op te nemen in het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank en diverse vergelijkbare concessies.

Ceausescu met de andere leiders van het Warschaupact in 1987 (foto: Bundesarchiv)

De contacten met China en Noord-Korea leidden er vanaf 1971 echter ook toe dat de Roemeense leider, die abusievelijk de partijtop van de PCR voor gemakkelijk te sturen hield, smaak ontwikkelde voor personencultus. Deze nam al snel bizarre vormen aan. In het bijzonder toen de pluimstrijkers in Boekarest niet meer alleen hun ‘god’ huldigden, maar evenzeer zijn vrouw Elena – zogezegd de ‘moeder der natie’ – en de hond van het echtpaar ‘kameraad Corbu’.

Economische malaise

Daarbij zette vanaf het einde van de jaren ’70 een duidelijke economische neergang in. Dat lag onder andere aan het ontbrekend concurrentievermogen van de industrie van het Balkanland en de dramatische omvang van de buitenlandse schuld. Dit alles werd verergerd door het overlopen van de plaatsvervangende buitenlandse spionagechef en presidentieel adviseur Ion Mihai Pacepa naar de Verenigde Staten. Pacepa verraadde namelijk hoezeer Roemenië Arabische terreurorganisaties ondersteunde en economische spionage in het Westen bedreef, wat tot het verlies van belangrijke handelsprivileges leidde.

Ruïneus waren daarnaast de megalomane bouwplannen, zoals die van het parlementsgebouw, het Paleis van de Republiek. Dit is nog altijd het op een na grootste regeringsgebouw ter wereld, na het Pentagon. Er moesten circa 40.000 woningen, een dozijn kerken en drie synagoges voor wijken.

Uit dit alles bij elkaar vloeiden schaarsten in de voedselvoorziening voort en een toenemende verarming van de bevolking, die steeds vaker tot spontane lokale opstanden leidde. Deze liet de dictator door zijn uiterst hardhandig agerende geheime politie Securitate neerslaan, op wier conto uiteindelijk rond de 200.000 doden kwamen.

In Timisoara begint de revolutie

Toen kwam december 1989, in Timisoara, het historische, economische en culturele centrum van het Banaat, ontstond een opstand die zich naar de rest van het land verspreidde en de val van de dictator te weeg bracht. Die was zo lichtzinnig geweest om, ondanks de burgeroorlogachtige situatie in de op twee na grootste stad van het land, naar Iran te reizen voor een staatsbezoek en in plaats van in ballingschap te gaan daarvan terug te keren, om zich op 21 december voor de ijlings opgetrommelde volksmassa’s in Boekarest te vertonen om zich nog eens te laten vieren en diverse sociale verbeteringen te beloven.

Bij deze live op televisie uitgezonden toespraak tot zijn volk kantelde de stemming en kwam het tot opstootjes in de massa. Wie daar precies de aanzet toe gaf, is tot op vandaag onduidelijk. Sommigen verdenken tegenstanders van het regime, anderen provocateurs van de Securitate of agenten van de Sovjet-Unie, die Ceausescu vervangen wilde zien door een Kremlin-getrouwe persoon.

In ieder geval stelden vervolgens talrijke militairen zich aan de zijde van de opstandelingen. Op de daarop volgende dag ontvluchtte het echtpaar Ceausescu in paniek Boekarest. De vlucht mislukte echter en die avond bevonden beiden zich in Târgoviște, de voormalige hoofdstad van Walachije, onder het gezag van de nieuw gevormde Raad van het Front tot Nationale Redding. Deze raad gaf op Kerstavond opdracht kort proces te maken met het paar. De raad hoopte daarmee het gewapende verzet tegen de val van Ceausescu te breken.

Doodsvonnis

Op 1e Kerstdag kwam in de kazerne van Târgoviște een militaire rechtbank bijeen onder voorzitterschap van kolonel Gica Popa en veroordeelde Elena en Nicolae Ceausescu na niet meer dan anderhalf uur vanwege genocide door honger, kou en ontbrekende medische zorg, op 64.000 Roemeense burgers, alsmede ondermijning van staat en economie van het land ter dood. Tien minuten later werd het vonnis op het binnenplein van de kazerne voltrokken. Daar maaiden kapitein Ionel Boeru, sergeant Octavian Gheorghiu en soldaat Dorin Cârlan van het 64. parachutistenregiment de delinquenten met circa 100 kogels neer. Op 27 december zond de Roemeense televisie meerdere versies van een video-opname van de executie uit. Dezelfde dag stopten de gevechten. Er waren 1104 doden gevallen.

Ceausescu op vakantie in de landstreek Moldavië in 1976, links Ion Iliescu die destijds als zijn opvolger werd gezien. Iliescu werd door Ceausescu op een zijspoor gezet, maar speelde in 1989 een rol in zijn val en zou vervolgens van ’89 tot ’96 president van Roemenië zijn (foto: fototeca online a comunismului românesc).

Ofschoon de onverwijlde executie van de Ceausescu’s plausibel verklaard kan worden uit de wens om het gewapende verzet tegen hun val te breken en hun eventuele bevrijding te voorkomen, geeft ze toch ook voeding aan de verdenking dat de nieuwe machthebbers Ceausescu zo snel mogelijk het zwijgen op wilden leggen. In ieder geval is tot op de dag van vandaag omstreden of de man die goed 28 jaar dictator van Roemenië was nu werkelijk door een revolutie van het volk ten val is gekomen of veeleer door een complot van bepaalde kringen in het staatsapparaat.